Традиционални занаети

        Техничко-технолошките новини, кои во текот на развојниот пат на струшката керамика биле прифаќани, не ги гаснеле постојните новини или пак тоа се одвивало континуирано. Како резулатат на овој долг процес е заедничкото егзистирање едни покрај други - и постарите и поновите форми и техники на ликовна" обработка. Во тој контекст би кажале дека сите елементи, што се наследени или низ долг временски период преземувани од други култури, трпеле селекција и трансформација, така што, по ликовниот израз, не се разликуваат битно од другите гранки на материјалната култура што се развила на овие наши простори.
        Обликувањето на грнчарските садови и на керамиката во целина, е во доменот на креативната организација на ликовните содржини, односно визуелните елементи - форма, фактура, орнаментика и боја. Севкупната активност во оваа насока бара, пред сè, смисла за естетика, но и техничко-технолошко познавање на материјалите, што се употребуваат во изработка на земјените садови (глината, енгобите, боите и глазурите), не испуштајќи го од вид и печењето на готовите изработки.
        Формата е еден од битните елементи, која придонесува за одредување на стилските особености што ги носи керамиката од одреден грнчарски центар, упатувајќи притоа на нејзиното регионално потекло, работилница и временска рамка. Взаемната поврзаност на формата и функцијата е уште еден битен елемент, карактеристичен за уталитарната керамика, што значи дека тука формата е подредена на функцијата и, како таква, таа не егзистира надвор од нејзините рамки. Струшката керамика, особено онаа од постар датум, се одликува со монументалност10. Основните форми на оваа глеѓосана керамика упатуваат, без двоумење, на влијание од античката и византиската керамика".11
        Фактурата или решавањето на површината на своите изработки, струшките грнчари ја правеле, задржувајќи ги секогаш природните особености што ги пружа глината, глеѓта, односно глазурата "зод", така што тие елементи секогаш останувале препознатливи и визуелно и структурно. Постигнување визуелни ефекти, по пат на имитирање друг вид материјал (дрво, камен, метали сл.), кај струшката керамика не е забележано.
        Орнаментиката, односно орнаменталната декорација е директно подредена на формата и заедно со неа прави ликовна целина и вредност. Орнаментот е основен мотив на нејзиното украсување, кој во својата композициска суштина кај струшката керамика е најчесто геометриски или флорален, а поретко зооморфен. Тука струшките грнчари, во извесна смисла, повторно користат некои стари мотиви и орнаменти и приспособувајќи ги на своите изработки, наоѓаат своја сопствена средина и мера. Орнаментот врз овие садови се јавува како самостоен елемент или како композиција, во форма на фриз или пак како некоја друга композициска структура.
        Геометриско-линеарната орнаментика12 чии елементи се: линијата едночлена, двочлена или повеќечлена, права, кружна, или брановидна (таласеста), вертикалните и коси цртички, кружни и точкасти убоди13, и перфорации, ја наоѓаме како декорација на земјените садови од типот "киселинарка", кај еден сад за вино од типот "авланка". На оваа орнаментика припаѓаат и релјефните обрачи "чембери", кои, кај струшките земјени садови за чување зимница од типот "ќуп" (врчви) и кај масивните бардаци за чување ракија, претставуваат пластична обработка на површината, чија улога, освен декоративноста, е и зголемување на цврстината на ѕидовите на садот. Освен големината, кај струшката керамика е застапена и флоралната орнаментика - палмата и лозица, цвеќе, дрво и сл.
        Палмата и лозицата14 како орнаментален мотив во неколку варијанти на композициска подреденост, во зграфито техника15, се присутни кај керамиката од манастирот "Св. Јован Бигорски", која се состои од садови за вино и ракија со различна големина, работени, веројатно, од струшки мајстори во периодот од 1851-1907 година. Во тој контекст би посочиле и на неколку садови за вино и ракија со идентична орнаментика и, исто така, идентична техника на изведба а кои биле употребувани во с. Галичник - Дебарско.
        Според ликовно-естетските и стилски особености и периодот во кој настанале (1853-1890), сметаме дека и овие садови се дело на мајсторите кои ја работеле и керамиката од манастирот "Св. Јован Бигорски", односно потекнуваат од иста работилница. Мотивот палмата во комбинација со венец и испишан текст, на грчки јазик, изведени со "врежана" техника, го наоѓаме кај еден бардак за ракија во форма на традиционална струшка "киселинарка", датиран 1851 година.
        Цвеќето е еден од најомилените мотиви на македонските грнчари. Во струшката керамика тој мотив не е многу користен. Го наоѓаме како комбинација со мотивот "палмета" кај претходно споменатата керамика, потоа како самостоен орнамент кај едно "барде" со натпис "Д. Миладинов", како фриз и ромбоидни композиции од повеќе втиснати цветови кај еден "ќуп со чембери" и натпис, датиран 1858 година, кај едно "дударе" со свирче, исто со постар датум, како и кај неколку други садови.
        Претставата на "дрво" и "гранки" - "ветки" како орнаментален мотив, даден самостојно или во композиција со други мотиви и елементи со боја или со бела земја, во техничка "возено", е карактеристична орнаментика на садовите за вода "барде", "дуле" и "стомне" и на садовите за вино од типот "сафа", кај струшката керамика од понов датум.
        Зооморфните претстави како орнаментални мотиви се помалубројни во однос на другата орнаментална декорација, застапена кај струшката керамика. Традиционалниот мотив "пиле" со две глави - двоглав орел16, го наоѓаме кај земјените шаралки за обредни лебови - "гугушки".
        Претставата на "змија"17 како зооморфен мотив ја наоѓаме кај неколку садови за вода со култен карактер и кај еден сад за вино од типот "авланка", чија рачка е во вид на змија. Стилизацијата на куче, ја има само на еден земјен сад за вода, веројатно со обредна функција.
        Во рамките на орнаменталната декорација кај струшката керамика, особено кај онаа од постар датум, наидуваме на "крст" - кој како соларен симбол го изгубил ирвобитното значење и тука претставува само верски симбол. Наидуваме и на испишани пораки, посвети, датуми и години, особено години на изработката на садот, и место: на градот Струга, Долен Дебар, името на мајсторот, или нарачувачот и слично. Овие податоци како многу драгоцени за идентификација за овој керамички материјал, упатуваат на факторот дека овие грнчари не само што биле писмени, туку тие го знаеле грчкиот јазик, односно грчкото писмо. Во таа смисла сите индиции на оваа датирана керамика, што е настаната во периодот 1851 - 1905 година, која се чува во Етнолошкото депо на музејот на Македонија, наведува на фактот дека таа е дело на грнчарите од родот Миладиновци и Голабовци.
        
        *****
        
        Завршувајќи го овој труд, а според изнесените податоци, можеме да го изведеме следниот заклучок. Имено, струшката керамика како производ на струшките грнчари, се одликува, пред сè, со монументалност и складност, изразена преку убавите форми, извонредно изведената орнаментална декорација, присутна особено кај керамиката од постар датум, односно од XVIII - XIX век.
        Струшките грнчари "стомнари" биле надалеку познати како добри мајстори кои, освен во Струга, работеле и во Дебар, Корча и Елбасан. Меѓу нив најстари и најпознати грнчарски родови се Миладиновци и Голабовци. Освен нив со грнчарство се занимавале и Милевци и Аџиевци.
        Условени од техничко-технолошките можности што ги пружила глината како суровина, боите и нијансите на металните оксиди, оловната глазура "зод", заедно со земјените бои "енгоби", овие струшки грнчари успеале преку нивните взаемни односи да направат извонредни керамички предмети, изразувајќи ги преку нив својата творечка мисла, инвентивност, своите суптилни естетски чуства, присутни во севкупниот процес на креативната мисла.
        Во тој процес, композициската организација на сите елементи што ги чинат ликовно-естетските содржини - формата, фактурата, орнаменталната декорација и бојата, изразуваат хармонија, во поглед на визуелната рамнотежа и пропорција и меѓусебна складност

_________________________________________

10. Вера Кличкова, Грнчарството во Македонија, каталог за изложба, во Титов Велес, Етнолошки музеј, Скопје 1968.
11. Исто дело.
12. Д-р Милоје Васић, Стара српска налазишта, Старинар I, Беогр. 1906, 77-78, Старинар II, 27, Лубор Нидерле, Словенске старине, Нови Сад 1954, 244-248. (Укажуваат дека повеќето научници сметаат дека формата на садовите, употребата на правата и брановидната линија, како орнаменти потекнуваат од провинцијалната римска керамика, кои Словените ги примиле заедно со грнчарското колце и ги адаптирале).
13. Аналогија со овие елементи и композициски структури како орнаментални мотиви и со нивната техничка изведба, наоѓаме кај средновековната кујнска керамика, најдена на локалитетите во Прилеп, (Бошко Бабиќ, Материјалната култура на Македонските Словени во светлината на археолошките истражувања во Прилеп, Прилеп 1986, 286-292, и Гордана Манојловић Вујовић, Керамика раносредњевековна од /Х-Х1 вск, Историја примењене уметности код Срби, том I, Београд 1977, 16-17, табла IV.
14. Следејќи ги наодите од византиската керамнка и поврзувајќи ја истата со локалпата, М. Бајаловић - Хаџи Пешић, укажува дека орнаменталните мотиви "Палмета" и "Лозица", заедно со други флорални мотиви и претстави на птици и животни, на територијата на Македонија, односно на јужните делови на средновековна Србија, дошле преку Средоземниот Базен (Марија Бајаловић-Хаџи Пешић, исто дело, 24.
15. Појавата на "зграфито" техника се поврзува за пренесување на "тореутиката" од металот на керамиката. Нејзините први појави се забележени во Персија и Заткавказјето во 1Х-ти век, за да го опфатат во идните векови целиот Бизок Исток и Византија, од каде што, благодарение на трговските врски на Венеција со Исток, допреле до средоземјето и станале универзални на овие простори во периодот од 12-15 век. (исто дело, 24).
16. "Двоглав орел" како декоративен елемент со симболично значење се појавува на уметничките споменици кај Сумерите, Хетитите, Туркестан, Во Византија се употребува од Х-ти век како орнамент на дворска облека. Во ХII-век, со ирачко и сицилијанско потекло, се појавува "двоглав орел" на кого двете глави му излегуваат од еден врат. (Добрила Стојановић, Тканине, Историји примењене уметности код Срба, Београд, 1977, 294, Бојана Радојковић, Метал средњевековни, исто дело, 88, Загорка Јанц, Орнаменти зидног сликарства, исто дело, 267, .Јован Ковачевић, Средњевековна ношња код Балканских Словена, САНУ, Београд, 1953, 201-205. Смиљка Габелић, Нови податак о севастократској титули Јована Оливера у време сликињи Лесковског наоса, "Зограф" Београд, 1980,59 Во етнолошкиот материјал, односно во керамиката "двоглав орел", како мотив, до денес е запазен во Косово на земјените шаралки за култни лебови, познати под името "тепсичии". (Персида Товић, Грнчарство у Срвији, Каталог за изложба, Београд 1982, 25, како и кај други примероци од понов датум).
17. Сребрица Кнежевиќ, претставата на змијата на садовите за течност ја поврзува со водата, со змиулестиот тек на реките, а според друго толкување, претставата на змпја на садовите за течност би требало да означи дека водата е "пивка и ладна како што е и змијата ладна". (Сребрица Кнежевић, Лик змије у народној уметности и традицији Југословена, ГЕМ, 22-23, Београд 1960).

        Текстот е преземен од списанието за наука и култура "ИЗВОРНИК" - 1997, Струга
        Друштво за наука и уметност "Браќа Миладиновци" Струга