Великиот Пост - синаксар

Протојереј Александар Шмеман

Молитвата на св. Ефрем Сирин

Господи и Владико на мојот живот, дух на мрзеливост, безволност, властољубие и празнословие не давај ми.

Дух на целомудрие, смирение, трпение и љубов, дарувај ми, на твојот слуга.

Да, Господи Цару, дарувај ми да ги согледувам моите прегрешенија и да не го осудувам мојот брат, зашто Си благословен во вековите на вековите. Амин.

Од сите литургиски правила кои се однесуваат на Великиот пост, едно е од одлучувачка важност за неговото разбирање и, бидејќи е специфично за Православието, претставува, во многу случаи, клуч за разбирање на православното литургиско предание. Се работи за правилото кое забранува служење на Света Литургија во текот на неделите на постот. Јасно е наведено: Светата Литургија во никаков случај не може да се служи за време на постот од понеделник до петок — со еден исклучок — на празникот Благовештение, доколку се падне во овие денови. Во среда и петок има посебна Вечерна служба на причестување: се нарекува Литургија на Претходноосветените Дарови.

Значењето на ова правило до таа мера е заборавено, што во многу парохии не се почитува, особено во оние кои биле изложени на латинско и западно влијание, па се продолжило со секојдневно служење на „приватни” и „заупокоени“ Литургии во текот на целиот Пост. А таму кадешто правилото се држи, не е направен никаков напор да се надмине формалното придржување на „прописот“ и да се разбере неговото духовно значење, длабоката логика на Великиот пост. Затоа, важно е, детално да го објасниме значењето на ова правило кое ја надминува рамката на Великиот пост и ја објаснува севкупната литургиска традиција на Православието.

Во општи црти, тука имаме израз и примена на еден битен литургиски принцип: несовпадливоста на Евхаристијата со постот. За да го разбреме значењето на овој принцип, не смееме да почнеме со постот, туку со Евхаристијата. Во Православното Предание, коешто во ова мошне се разликува од евхаристиската теологија и пракса на западниот католицизам, Евхаристијата секогаш имала свечен и радостен карактер. Таа е, пред сѐ, Света Тајна на Христовото доаѓање и присутноста помеѓу учениците, па заради ова е прослава — во сосема реална смисла — на Неговото Воскресение. Навистина, доаѓањето и присутноста на Христа во Евхаристијата, за Црквата се „доказ“ на Неговото Воскресение. Тоа е радоста на запалените срца на Апостолите кога, на патот за Емаус, Христос им се покажал, во „прекршувањето на лебот“; тоа е вечниот извор на „експерименталното” и „егзистенцијалното” знаење на Црквата за Воскресението. Учениците не го виделе вистинското Воскресение, па сепак, веруваа во него, не затоа што некој на тоа ги научил, туку затоа што го виделе воскреснатиот Господ. Кога „вратата беше затворена”, Тој се појавил помеѓу нив и учествувал во нивниот обед.

Евхаристијата е исто доаѓање и присутност, истата радост, и „разгореност на срцата“, истото нерационално, но и апсолутното знаење дека воскреснатиот Господ се покажува во „прекршувањето на лебот”. Таа радост е толку голема, што за раната Црква денот на Евхаристија не бил еден од обичните денови, туку бил Господов Ден — ден кој е над времето, затоа што во Евхаристијата веќе се согледува Царството Божјо. Самиот Христос на Тајната Вечера им кажал на своите ученици дека им го дарува Царството за да можат да „јадат и пијат во Неговото Царство“. Евхаристијата, бивајќи присутност на воскреснатиот Господ, Кој се вознел на небото и седи од десната страна на Отца, е учествување во Царството коешто е „радост и мир во Духот Свети“. Причестувањето е „храна на бесмртността“, „небесен леб“, а приближувањето до Светата Трпеза е вистинско вознесение на небото. Така, Евхаристијата е празник на Црквата, но уште подобро Црквата како празник, како радување во Христовата присутност, како учествување во вечната радост на Царството Божјо. Секогаш кога Црквата служи Евхаристија, таа е „дома“ – на небото; таа се вознесува таму каде што Христос се вознел, за да можеме да „јадеме и пиеме на Неговата Трпеза во Неговото Царство...“ Така можеме да разбереме зошто Евхаристијата не се совпаѓа со постот, бидејќи постот, како што ќе видиме понатаму — е главен израз на Црквата кога е во состојба на патешествие, и тоа само додека е на својот пат кон Царството Небесно. А „синовите на Царството“ — вели Христос — „не можат да постат додека Женикот е со нив“.

Па зошто тогаш, ќе праша некој, се дава Причеста во деновите на постот на Литургијата на Претходноосветените Дарови? Дали тоа се противи со горенаведениот принцип? За да одговориме на ова прашање, треба да го разгледаме вториот аспект на православното разбирање на Причестувањето, неговото значење како извор на сила, која ги одржува нашите духовни моќи. Ако Светата Причест, како што видовме, е исполнување на сите наши подвизи и напори, цел кон која се стремиме, крајната радост на нашиот христијански живот, таа е исто така по неопходноста извор, и почеток на нашиот духовен напор, божествен дар, кој ни овозможува да знаеме, да сакаме и да се стремиме кон „посовршено заедничарење во невечерниот ден“ во Царството Божјо. Зашто, Царството, иако е дојдено, иако доаѓа во Црквата, треба да биде исполнето и во својата совршеност и пројавено на крајот на времето кога Бог сите нешта ќе ги исполни со Самиот Себеси. Ние тоа го знаеме и однапред во тоа учествуваме. Ние сега учествуваме во Царството кое ќе дојде, имаме претчувство и предвкус на славата и блаженството, но сè уште сме на земјата, и нашето севкупно земно битисување е долг и често мачен пат кон крајниот ден Господов. На овој пат, потребна ни е помош и поддршка, сила и утеха, зашто „кнезот на овој свет“, сè уште не се предал. Напротив, знаејќи дека Христос ќе го победи, тој подготвува последна и жестока битка против Бога, за да се оттргне од Него колку што е можно повеќе. Оваа битка е толку тешка, а „вратата адова“, толку моќна што и Самиот Христос ни говори за „тесниот пат“, и дека малкумина се оние кои можат по него да одат. Во оваа борба, нашата главна помош се Телото и Крвта Христови, таа „насушна храна“, која духовно нѐ одржува, и без оглед на сите искушенија и опасности, нѐ прави да бидеме Христови следбеници. Откако сме ја примиле Светата Причест ние се молиме:

„...дај овие дарови да ми бидат и мене за исцелување на душата и телото, за одгонување на секој противник, за просветување на очите на срцето мое, за мир на душевните мои сили, за вера непосрамена, за љубов нелицемерна, за исполнување со премудрост, за сочувување на заповедите Твои, за умножување на божествената Твоја благодат, за здобивање со Твоето Царство... Да не ме изгориш, Творче мој, туку продри во моите членови и состави, во утробата, во срцето... Та како од Твојот дом, со влегувањето на причеста, како од оган да бега секој злотвор, секоја страст...“

Ако Великиот пост и постењето значат засилена борба, тоа е — според Евангелието — затоа што сме соочени со злото и со сите негови сили, па затоа потребна ни е помошта и силата на тој божествен Оган. Во тоа е смислата на посебното причестување со однапред осветените Дарови т. е. Дарови осветени на Евхаристијата претходната недела кои се чуваат во олтарот за причестување на верниците во среда и петок навечер.

Во посните денови не се служи Евхаристија затоа што нејзиното служење е непрестано зголемување на радоста, меѓутоа, во Црквата постои непрестана присутност на плодовите од Евхаристијата. Исто како што „видливиот“ Христос, се вознесе на небото па сепак е невидливо присутен во светот, или Пасхата која се слави еднаш годишно, а нејзините зраци го осветлуваат севкупниот живот на Црквата, или Царството Божјо кое ќе дојде, но сепак е веќе помеѓу нас, истото е и со Евхаристијата. Како Света Тајна и славење на Царството Божјо, како Празник на Црквата таа не се совпаѓа со постот и не се служи за време на Великиот пост. Како благодат и сила на Царството кое веќе делува во светот, како наша „насушна храна” и оружје во нашата духовна борба, таа е во самиот центар на постот, таа е навистина, небесна манна која нѐ одржува во животот за време на нашето патување низ пустината на Великиот пост.