СВЕТА ГОРА

Epitaphios of John (Jovan), metropolitan of Skopje, from the mid- 14th century. The embroidered border is of somewhat later date.

Embroidered curtain for the Imperial doors of the iconostasis, presented to Chilandar in c. 1399 by the nun Euphemia, a famous poetess.

Embroidered scene of the Apostles' Communion, detail, from the late 14th or early 15th century.

Aer with the scene of the Adoration of the Lamb from the 15th century.

Epitaphios with the Lamentation, from the 15th century.

Manastir Hilandar se nalazi na teritoriji Svete Gore (Aγιoν Oρoς), koja se prostire na najvećem delu poluostrva Atos (Aτoς), u severnom delu Egejskog mora. Sveta Gora ima eks-teritorijalni status, i danas egzistira pridržavajući se tradicija iz vremena ranog perioda hrišćanstva.

Monasi nazivaju Svetu Goru "Perivojem Presvete Bogorodice". To je izraz drevnog svetogorskog predanja o posvećenju Atosa i poreklu monastva na poluostrvu. Po vaznesenju Hristovom, kaze predanje, Bogorodica krene na Kipar u posetu vaskrslom Lazaru iz Vitinije. Čudesna bura odvede njen brod na drugu stranu, i ona doplovi do Atosa, gde se tad nalazilo pagansko svetilište Apolonovo. Na mestu gde je danas grčki manastir Iveron, Bogorodici stigne poruka sa neba da na Atosu propoveda Evanđelje: "Ovo mesto biće tvoj udeo i tvoj perivoj i vrt i pristanište spasenja onima koji hoće da se spasu". Dakle, pojava monaštva na Atosu predstavlja daleki plod rada same Bogorodice, pa je Sveta Gora pod njenom suverenom zaštitom. Upravo zbog pomenute tradicije o boravku Bogorodice na Atosu, žene nemaju pristup na Svetu Goru.

Monasi na Svetoj Gori su osnovali prve manastire još od 4. veka naše ere, ali svi manastiri su uništeni usled jakih napadaja Arapskih gusara od 7. do 10. veka. Nakon snaženja Vizantijske države pod Makedonskom dinastijom, i izgona arapskih gusara iz Egejskog mora, od sredine 10. veka na Svetoj Gori počinju da se osnivaju manastiri koji postoje do današnjih dana. Od tog vremena mnogo manastira je osnovano, ali usled različitih okolnosti, mnogi nisu uspeli da se održe duže vreme. Tako je od strane najbrojnijih grčkih monaha osnovan početkom 11. veka i manstir Hilandar (Χελανδαρίου, najverovatnije po nekom od članova bratstva ili ktitor).[1]

Prvi srpski monasi javljaju se na Svetoj Gori sredinom 12. veka, ali pravi značaj za srpsku kulturu Sveta Gora dobija tek od kraja pomenutog veka, od kada između nje i srpskih zemalja nastaje živ i neposredan dodir. Za prave veze nedostajao je ranije stabilan vladalački dom, i sa tim u vezi, sređene državne prilike. Dukljanska dinastija 11. veka je kao katolička, održavala veze sa zapadom, a iz političkih razloga čak je i zazirala od veza sa Vizantijom. Tek dolaskom na vlast velikog župana Stefana Nemanje, pravoslavno hrišćanstvo odnosi prevagu u srpskim zemljama, stvara se stabilna dinastija i država, koja kasnije daje Srbima pravi istorijski značaj.

Za osnivanje srpskog manastira Hilandara, neposredno je vezana ličnost Rastka Nemanjića, odnosno Sv. Save, osnivača autokefalne srpske pravoslavne crkve, i jedne od najznačajnijih ličnosti srpske istorije uopšte. Po zapisanoj predaji iz istorijskih izvora kasnijih vekova (Teodosije i Domentijan), Rastko Nemanjić je svojevoljno, a protiv volje njegovog oca Nemanje, napustio srpski dvor i svetovni život i sklonio se na Svetu Goru u ruski manastir Sv. Pantelejmon. Kada ga je potera iz Srbije pronašla, on im je bacio svoje svetovno odelo i odrezao kosu da nose za Srbiju, kao znak da je prekinuo sa starim životom. Uskoro je i sam veliki župan Stefan Nemanja prihvatio sinovljevu odluku. Tako je i cela Rastkova rodna zemlja počela da se više interesuje za tu stranoγ toγždoγ daleče. Na dan Blagoveštenja Bogorodičinog, Rastko Nemanjić se u grčkom manastiru Vatoped zamonašio i uzeo crkveno ime Sava. Teodosije je kasnije sa posebnom pažnjom pričao kakav je utisak ostavljala Sveta Gora na Savu. Sava je video obitavališta isposnika "imajući nebo kao crkvu, Hrista u dušama, i tesne im kolibe sa travom kao ukrasom".

Nemanja je, u želji da mu život sinu u Svetoj Gori bude što snošljiviji, i da kaluđeri prema njemu imaju što više obzira, slao bogate priloge u Vatoped. Jedan deo tog novca Sava je davao ubogima, a sa glavnom sumom počeo je da zida i vrši prepravke u samom manastiru. Na Blagovesti 1195. odrekao se već ostareli Nemanja prestola u svojoj 81. godini, ostavio presto svom mlađem sinu Stefanu, i povukao se u manastir Studenicu, koju je podigao pre nekoliko godina. Kad je Sava doznao za tu promenu u Srbiji, uputio pismo i pozvao oca na Svetu Goru. Nemanja je 2. novembra 1197. stigao na Svetu Goru u Vatoped, a njegov primer je pratio i izvestan broj srpskih velikaša.

Nakon što su obišli središte Svete Gore Kareju, a potom i druge značajne manastire, na oko im je pao opusteli grčki manastir Hilandar, koji se nalazio dalje od obale, u dnu jednog malog klanca najbliže grlu Atosa, a u blizini bugarskog manastira Zografa, i grčkih manastira Esfigmena i Vatopeda. Sava se potom uputio za Konstantinopolj kod vizantijskog cara Aleksija, i tu uspeo da postigne da car ustupi opusteli Hilandar manastiru Vatopedu.

Tako je počela obnova Hilandara (po pisanju Teodosija, Savi i Simeonu se javio jedan čovek koji im je po Božijem proviđenju poručio svoemoγ ωtьčьstvoγ oγtvrьdite srьbьskыi monastыrь zvati se). Kad je počela obnova manastira, Sava se ponovo uputio za Konstantinopolj, gde je od cara izdejstvovao da preda Hilandar Srbima (budući da su i drugi ne-grčki narodi već imali svoje manastire na Svetoj Gori). Car je pristao da to učini, pošto su bile ispunjene i očuvane forme, i pošto je molba imala pristanak celog svetogorskog bratstva. U drugoj polovini 1198. izdao je car novu hrisovulju, ustupajući manastir Hilandar (sa svim njegovim bivšim imanjima) Simeonu i Savi, i uzdižući ga na stepen carskih manastira. Obnovljeni Hilandar ima "služiti za primanje ljudi od srpskog naroda" (άπό του γένους των Σέρβον).

Podizanje Hilandara, pomagano iz Srbije, napredovalo je brzo i lepo. Crkva, posvećena Vavedenju Bogorodičinom bila je prva uzeta u posao. Za njom je podignut grad sa pirgom i kaluđerske kelije. Kad je manstir bio gotov, sredinom 1199. godine, Nemanja mu, u svoje ime kao ktitor, izdade od Save napisanu povelju, dobivši za nju i pristanak sina Stefana. Ta povelja Simeonova[2], predstavljala je jednu vrstu njegove oproštajne reči sa zemaljskim životom. U dogovoru sa sinom Stefanom, pored ostalog, on je za novi manastir izmolio od cara posede u Prizrenu, pa ih je dodelio Hilandaru sa nekoliko sela.[3]

Kad je manastir bio gotov, Simeon se iz Vatopeda preselio u Hilandar. Pored njega se našao odmah i priličan broj kaluđera, od kojih su neki, bez sumlje, bili Srbi (ako ne i većina). U međuvremenu, Sava je ponovo od vizantijskog cara izdejstvovao i treću hrisovulju, u kojoj car u potpunosti izjednačava Hilandar sa ostalim manastirima na Svetoj Gori, i daje manastiru jedan metoh, za koji Sava beše izabrao davno razrušeni manastir Zig (Ivanicu, u unutrašnjosti pouostrva Halkidiki).

Simeon i Sava se nisu zadovoljavali da samo obnove i razviju Hilandar, nego su baš hteli da od njega stvore srpski rasadnik duhovnosti. To dobro pokazuje da su oni imali drugih većih ciljeva i motiva pored dela pobožnosti. Odlučivši se jednom za svagda za pravoslavlje kao glavnu veru svoje države i dinastije, Nemanja je u samoj Srbiji podigao nekoliko manastira, od kojih Studenica tako rečito govori o poletu, stabilnosti i umetničkom smislu njenih tvoraca. Kako je Sveta Gora u to vreme smatrana kao neka svetilja pravoslavlja sa najboljim što je predstavljalo u kaluđerskom redu, sa predstavnicima različitih naroda i sredina, to je sasvim prirodno što su Simeon i Sava zaželeli da u ovom novom manastiru stvore mogućnost i srpskom kaluđerstvu da iziđe iz uskog kruga Raške i Zetske oblasti, i da u tuđini proširi svoje obrazovanje i upotpuni svoje znanje. Tako su se nadali da dobiju bolji i spremniji sveštenički kadar kao glavnog pomagača u izgrađivanju državne tvorevine, kojoj je Nemanja sa toliko napora, postavio temelje.

Nemanja (Simeon) je u Hilandaru proveo svega 8 meseci. Razboleo se i umro 13/02/1200. doživevši za ono vreme skoro neverovatnih 86 godina života.[4] Iz tog perioda po tradiciji potiče svojevrsna "čudesna loza" koja raste u Hilandaru, i koju je zasadio Sv. Simeon (Mirotočivi) i koja stalno ima plod. Nakon očeve smrti, Sava se brine za razvoj Hilandara, ali se seli u Kareju, gde podiže isposnicu, i piše tzv. Hilandarski Tipik (koji govori o strogim normama kaluđerskog života). Tipik (očuvan do današnjih dana) je čist prevod ili prerada prologa Tipika čuvenog Konstantinopoljskog manastira Bogorodice Blagodateljice, kome je Nemanja ranije slao svoje priloge. Sava je ovim Tipikom uredio i organizaciju manastirske uprave.

Prve decenije 13. veka prošle su u velikim metežima na celom Balkanskom poluostrvu. Zapadni krstaši su 12/04/1204. zauzeli Konstantinopolj, i tu osnovali Latinsko carstvo, tako da je i Sveta Gora došla tim putem pod faktičku jurizdikciju Vatikana, koji je pokušavao da ograniči samoupravu Svete Gore, a pojavili su se i brojni razbojnici i pljačkaši koji su bili stalna pretnja svetogorskim manastirima. Sava je to iskoristio, i otišao za Srbiju, gde je preneo očeve mošti. 17/01/1214. Papa Inoćentije III je Svetu Goru stavio neposredno pod svoju zaštitu, a 1217. ostvario je uticaj i u samoj Srbiji kod velikog župana Stefana (tj. Kralja Stefana Prvovenčanog), pa se Sava vraća na Svetu Goru, u kojoj su prilike od tada znatno snošljivije. Odatle je dve godine potom otputovao za Nikeju, gde je dobio od nikejskog (tj. izbeglog konstantinopoljskog) patrijarha odobrenje o stavranju autokefalne srpske crkve. Kasnije je iz Svete Gore pohodio svetu zemlju Palestinu, i kad se vraćao sa jednog puta iz Konstantinopolja, nađe ga smrt u Bugarskoj u Trnovu 14/01/1234. Iz Palestine, Sv. Sava je doneo najstariju i najpoznatiju hilandarsku ikonu Bogorodicu trojeručicu.[5] Od tada vlada pravilo da je ikona pravi iguman manastira, a formalni iguman je u stavri samo njen zamenik. Taj princip se poštuje do današnjeg dana.

U narednom periodu manastir hilandar je poveljama dobijao nove posede, a osetno je među srpskim monasima u Svetoj Gori jačalo duhovno i književno interesovanje. Sredinom 13. veka javlja se među njima pisac vrlo široke monaške kulture, koji za sebe kaže da je "poslednji učenik preosveštenog Save". To je Domentijan, pisac opširnih žitija Sv. Save i Sv. Simeona Nemanje, odnosno prvi poznati srpski hagiograf. Žitije Sv. Save Domentijan je završio 1253. godine, dok je Žitije Sv. Simeona napisao nešto kasnije, živeći u hilandarskom pirgu koji je u to vreme podigao kralj Uroš. Kralj Uroš je po nagovoru svog brata arhiepiskopa Save II dosta pomogao Hilandaru novim prilozima. U jednom zapisu iz 1264. godine kaže se da je kralj Uroš brinuo o Hilandaru nedostatьka roditelь svoihь isplьnιaιe. Iznad manastira u gori, dao je podići pirg ili stup posvećen Preobraženju. Sava II je umro 08/02/1271.

Uz Domentijana, iz tog vremena vredno je pomena ime gramatika Teodora, koji je prepisao Šestodnev iz vremena Sv. Simeona, i tako spasao to delo stare srpske književnosti da se ne zagubi i ne zaboravi potpuno.

Iz jednog akta vizantijskog cara Mihail Paleologa, koji je 1261. uspeo da obnovi Vizantijsko carstvo, vidi se da je i on pokazivao izvesno interesovanje za Hilandar, kao i za ostale svetogorske manastire, ali je usled političkih previranja bio primoran da 1274. potpiše uniju sa katoličkom crkvom u Lionu u Francuskoj. Ipak se to nije odrazilo pogubno po svetogorke kaluđere. Hilandar je iz svih tih kriza izašao bez ikakve štete. Njega su svi srpski vladari pomagali i brinuli se za njega. Kralj Dragutin je na primer znatno proširio manastirske posede u samoj Srbiji.

Presek Crkve Kralja Milutina

Manastir Hilandar je naročito mnogo pomogao kralj Milutin. On je za manastire i njihov duhovni značaj imao naročito razumevanje, više nego ijedan naš drugi vladalac. On se u svari smatra drugim osnivačem Hilandara i jednim od njegovih glavnih ktitora. Pored velikih poseda u Srbiji kojim je obdario manastir, Milutin je od svog zeta, vizantijskog cara Andronika izdejstvovao značajne posede u samoj današnjoj Grčkoj.

Nad malim vratima koja vode iz priprate u veliki hram nalazi se natpis iz kasnijeg vremena, u kojem se kaže da je Milutin 1293. srušio staru hilandarsku crkvu, jer je bila tesna, i podigao novu. Ta crkva i danas postoji i izvanredno je dobro očuvana. Ona predstavlja potpuno nov tip vizantijske arhitekture i to konstantinopoljske škole, sa nešto elemenata solunske i atonske neimarske veštine. Za Svetu Goru nova građevina je donela izvesna nova, iako ne originalna rešenja u narteksu. Napušteni su dodaci uz crkvu kao eksonarteks, pobočne kapele i prednji portik. Dobio se velik i dobro osvetljen prostor u crkvi, koji ranije svetogorske građevine nisu imale. Ovaj novi tip arhitekture održao se na Svetoj Gori do današnjih dana. Arhiepiskop Danilo priča da je Milutin, srušivši staru i podigavši novu crkvu, ukrasio Hilandar svim dobrotama, ne štedeći sredstva. Podigao je mnoge "carske palate" za monahe. Ti stari konaci su propali, jer su imali mnogo drvene građe, ali se crkva održala. Ona nije velelepna ni po dimenzijama ni po ukrasu, ali je srazmerno jedna od najvećih crkava u Svetoj Gori i veoma je privlačna. Po spoljnjem izgledu ima izvesnih većih sličnosti sa Gračanicom. Ornamenti u maramoru oko vrata i prozora nisu iznenađujući, već skladni i solidni. Cela građevina daje utisak nečeg temeljnog i spokojnog. Unutrašnjost nema raskošnog bleska, ali ni uboge tvrdoće. Pod od mozaika, pažljivo i dobro složen, pokazuje da se na sve obraćala pažnja. Ceo posao izveden je kao istinsko delo pijeteta.

Da bi zaštitio Hilandar od gusarskih prepada, Milutin je podigao oko manastira grad i velike kule. I danas Hilandar liči mnogo na neku staru tvrđavu. Njegovi jaki, kameni zidovi kojima je sav opasan, idu preko 30 metara u visinu i u donjem delu, sem kapije, nemaju nikakvih otvora. Stanovi su svi na 3. ili 4. spratu. U kelijama na 4. spratu spoljašnji zidovi imaju preko 1.5 metara širine. Kule su još tvrđe i imaju vojnički izgled. Otvori su im dosta mali i uzani, vrata niska i teška, a zidovi kao stene. Sa njih se ima pregled cele doline ispod manastira i stoga su mogle odlično poslužiti kao osmatračnice. Za Hilandar je bilo od naročite važnosti to što je Milutin dao podići jednu veliku tvrdu kulu sa gradićem blizu same morske obale, na Hrusiji, odakle su gusari najčešće i napadali na manastir. Taj pirg (danas oštećen na vrhu) bdi još uvek na putu sa mora u manastir, ali od starih zgrada i grada oko njega nema više mnogo traga. U njemu je kralj na samome vrhu po svetogorskom običaju dao podići i jednu malu kapelu u ime Vaznesenja Hristova. Kad je podigao pirg na Hrusiji, po naročitoj molbi jedne hilandarske deputacije, koju je vodio zamenik igumana Kirijak, Milutin je 1300. godine po završetku gradnje dao tom pirgu i posebnu povelju.

Srpski monasi u Hilandaru bivali su sve brojniji i osetno se razvijali. Svi srpski arhiepiskopi 13. veka, čiji život poznajemo, vaspitavali su se u Hilandaru. Tu su oni nalazili najbolje spise vizantijske crkvene književnosti, a i ono najvrednije što se dosad stvorilo u slovenskoj pismenosti.[6] Tamo je bilo dospelo i bilo sačuvano čuveno Miroslavljevo evanđelje. U samom Hilandaru se inače sačuvalo malo rukopisa iz 13. veka.

Za vremena arhiepiskopa Jevstatija II (1292-1309.) Svetu Goru i Hilandar snađe velika beda. Katalonski (Španski) najamnici, koje vizantijski car Andronik II beše uzeo u službu protiv maloazijskih Turaka, ostavši bez plate, objaviše caru rat i počeše pljačkanje tračkih i makedonskih oblasti. 1307. Učvrstivši se u blizini Soluna, navalili su na Svetu Goru, opljačkali je i opusteli svu. Mnoge su crkve popaljene, a ljudstvo odvedeno u roblje. Spomeni o tom događaju su ostali očuvani u svetogorskoj tradiciji do današnjih vremena. Usled novoizgrađenih jakih utvrđenja, i požrtvovanošću tadašnjeg zamenika igumana Danila, Hilandar je bio sačuvan od propasti. Katalonska opasnost je trajala sa prekidima pune tri godine (do 1310.).

Još veći procvat doživeo je Hilandar za vlade kralja i cara Dušana. Nemanja je podigao Hilandar, Milutin ga je razvio, a Dušan ga je digao do vrhunca slave i ugleda. Za vreme dušanova carstva, kad je cela Sveta Gora došla pod njegovu vlast, Hilandar je u njoj dobio skoro glavnu reč i bio veoma cenjen. U to vreme svetogorski monasi su imali jak uticaj i u samoj Vaseljenskoj patrijaršiji.

Pošto je sredio prilike u Srbiji i raščistio odnose i na južnoj i na severnoj granici, kralj Dušan je počeo obilato pomagati Hilandar i snažiti duhovni život i tu i u Srbiji. Tokom svoje vladavine, Dušan je obdario Hilandar mnogobrojnim posedima u Srbiji, današnjoj Makedoniji i Grčkoj. U ovo vreme nastavljao se u manastiru književni i prepisivački rad. Karejski monah Teodul je na primer 1336. godine prepisao teodosijevo Žitije Sv. Save.[7]

Srpski monasi su bili ponosni na Dušana. Jedan monah pisao je da je Dušanu "Bog dao, po milosti svojoj i molitvama svetih njegovih praroditelja, da obdrži i da ima u vlasti svu Srpsku zemlju, i na zagoriju čak do Vidina, Grčku zemlju sve do Morunca zvanog Hristopolje, do Soluna, i svu Diokletiju do Drača". Prema Svetoj Gori Dušan je pokazao neočekivanu predusetljivost. Osvojivši susedne oblasti, one je uputio na Atos svog logodeta Hrsa koji je imao da objavi promenu vlasti i da zatraži da se od sada kraljevo ime pominje po celoj Svetoj Gori. Za uzvrat, kralj je manastirima (pretežno grčkim) obećao i potvrdio punu autonomiju.[8]

Kada je početkom zime, decembra 1347. Dušan lično došao u Svetu Goru da pohodi manastire i da se pokloni mestima kulta, on je napravio jedan izuzetak koji se godinama pamtio. On naime nije došao sam nego je sa njim išla i carica Jelena, i pored već ranije pomenute strogo poštovane tradicije o zabrani dolaska žena na Svetu Goru. Ali ipak, kaluđeri se nisu mogli opreti moćnom caru, ni sprečiti taj dolazak, koji je kvario red i dotadašnju tradiciju.[9] Prilikom svog boravka u Svetoj Gori car je dao niz novih povelja sa povlasticama i potvrdama novih prava. Čitav niz povelja datiran je u decembru 1347. godine i početkom 1348. (u jednoj povelji sam car kaže isplьni že ωtь vseιe douše želanϊe srьdca moιego vidðti svetouю ωnou gorou). Na putu od mora ka Hilandaru još i danas se pokazuje krstom označeno mesto gde su hilandarci sačekali cara i za uspomenu zasadili "carsku maslinu".

Ovom prilikom car je potvrdio Hilandaru sve povlastice i imanja, koja su mu dali njegovi prethodnici, a sam je dao i čitav niz novih, i to pravih carskih priloga. On je između ostalog poklonio manastiru za svaku godinu desetak od svega živoga dobitka, koji se nalazio u njegovom carstvu, pretvorivši ga u gotov novac. Hilandarci su na osnovu toga mogli na letnji Đurđevdan podizati u Novom Brdu srebra za 4000 perpera. Proširena je i manastirska bolnica. Za nju, car je odredio iz carske blagajne 200 perpera godišnje da bi se mogla izdržavati. Carica Jelena je postala ktitor Karejske kelije Sv. Save, koja je od tada i definitivno pripala Hilandaru.

Velika hilandarska imanja znatno su povećala bratstvo i lica sa dužnostima. Sredinom 14. veka Hilandar je imao svog "velikog" ekonoma, i drugog "velikog" ekonoma u Solunu. Imao je isto i "velikog" dohijara. Uz njih su išli kao pomoćnici paraekonom i dohijar. Morala su biti uvedena i dva duhovnika i više "popova" za crkvene funkcije.

Koliko je bilo interesovanje za književnost u Hilandaru toga vremena pokazuje u dovoljnoj meri broj očuvanih rukopisa iz 14. veka, a posebno iz njegove prve polovine. Samih evanđelja iz 14. veka ima 16 (14 srpskih i 2 bugarska), zatim velika zbirka evanđelja, apostola, sinaksara, mineja, trioda, i pesama blaženih.

Za ugled Svete Gore i Hilandara u našem svetu lep dokaz pruža i činjenica da je 1354. godine hilandarski zamenik igumana Sava izabran za srpskog patrijarha.

Nakon smrti cara Dušana krajem 1355. godine, nastupa raspad Srpskog carstva na osnažene lokalne feudalne dinaste. I pored toga, manastir se i dalje dobro razvijao usled dotacija koje su stizale ne samo od cara Uroša, već i od pomenutih vlastelina (najviše od braće Vukašina i Uglješe Mrnjavčevića).

Marička bitka 1371. godine donela je veliku promenu u istoriji manastira, kao i srpske istorije uopšte. Pod utiskom katastrofe srpske vojske, počet je u Hilandaru jedan nov posao, koji će biti začetak stvaranja srpske letopisačke književnosti. Zbor hilandarskih monaha rešio je 13/11/1382. da obnovi kult svojih ktitora koji zemlьnimь carьstvomь nebesnoιe poloučiše i koji su njihovu obitelj zadužili svojom pomoću. U isto vreme ojačao je i interes za hronike. Opširna vizantijska hronika Georgija monaha, zvanog Hamartol, Χρονικόν σύντομον, prepisivana je kod nas u to vreme na više strana. Iz osamdesetih godina 14. veka potiču tri prepisa, od kojih je najstariji rađen 1382. godine u Hilandaru. Svetogorski monasi su imali i važnu ulogu u izmiranju Srpske i Vaseljenske patrijaršije.

Poput prethodnih srpskih vladara, za Hilandar se brinuo i knez Lazar Hrebeljanović, kao i za kasniji vladari Brankovići, koji su svesrdno pomagali manastir sve do pada srpske despotovine 1459. U to vreme, svi svetogorski manastiri, a naročito Hilandar (zajedno sa svojim posedima), poslužili su kao mesto utočišta članova poslednjih srpskih vladarskih i vlastelinskih porodica. Slepi Grgur Branković je umro 16/10/1459. kao monah German na hilandarskom metohu u Strumi u današnjoj Makedoniji, a sahranjen nešto kanije na Hilandaru. Isto tako, izvestan broj crkvenih velikodostojnika, čije su eparhije, crkve i manastiri poharani tokom navale turske vojske, sklonio se u zaštićeni manastir.[10]

Brzo tursko osvajanje, ubrzo posle maričke bitke 1371. i definitivno tursko zaposedanje teritorije oko Atosa posle 1430. godine prouzrokovalo je veliko nespokojstvo i potrese među svetogorskim monasima. U vremenu dok se bivši vladari i feudalci monaše i sklanjaju na Svetu Goru, veliki broj monaha je pred turcima pobegao na sever. Pre pada despotovine, ovaj talas izbeglog svetogorskog sveštenstva našlo je utočište u srpskoj državi koja se u to vreme formirala u slivu reke Morave. Za to vreme na, i oko Svete Gore carevalo je nasilje i bezakonje. Kako bi to sprečio, Sultan Mehmed II je 1457. je izdao specijalni ukaz (ferman, ﻥ ﺎـﻣ ﺮـﻓ), kojim je potvrdio stare slobode i prava svetogorskim manastirima. I pored toga, svetogorski monasi su delili sudbinu svih pravoslavnih i inače hrišćanskih crkvenih lica. Brojna su ostala svedočenja o brutalnosti novih osvajača prema monasima.[11]

Nakon pada despotovine, nestao je najznačajniji pokrovitelj Hilandarskog manastira, pa se stoga politička i ekonomska pomoć morala tražiti na drugom mestu. Početkom 1503. žena ugarskog titularnog srpskog despota Angelina Branković uputila je prvu molbu ruskom velikom knezu Vasiliju Ivanoviču da zaštiti Hilandar. Sa druge strane, počeli su hilandarski monasi sredinom 16. veka da sami odlaze u Rusiju. 1550. Zamenik igumana Pajsije sa tri pratioca posetio je Moskvu i od Ivana IV Vasiljeviča Groznog tražio pomoć i protekciju na istambulskoj porti. Ruski car je intervenisao kod sultana, tražeći prava za manastir, a uz to je sakupio značajnu pomoć i obdario manastir bogatim poklonima (1556). Tako da se Ivan Grozni smatra još jednim od velikih donatora i pokrovitelja "poput prethodnih careva". Hilandarska delegacija se nije odmah vratila na Svetu Goru, već je u Rusiji boravila sve do obnove srpske patrijaršije 1557. godine.

16. vek je inače doneo značajnu promenu u odonsu Turaka prema pravoslavnom hrišćanstvu, a time i prema Srbima. Sve srpske zemlje su se sada nalazile u unutrašljosti velikog, bogatog i moćnog carstva (sultanata), sa središtem u Istambulu (bivšem Konstantinopolju), gde se uz to nalazilo i središte Vaseljenske patrijaršije (pod čijom jurizdikcijom se nalazi Sveta Gora). Uz to, na čelu tadašnje otomanske imperije nalazio se i izvestan broj ličnosti koji su rođeni kao hrišćani (poput Mehmed paše Sokolovića). Sve je to uticalo da se 1557. obnovi srpska pećka patrijaršija, koja je još imala jurizdikciju i nad svim pravoslavnim Srbima preseljenim na teritorije na severu i zapadu (Ugarska, Slavonija, Bosna, Hrvatska, Dalmacija).

I naredni ruski carevi su se starali o Hilandaru. Car Fjodor Ivanovič davao je manastir 1586. godine, a 1591. izdao je "zlatnu bulu", na zahtev zamenika igumana Georgija, kojom se omogućava pravo sakupljanja dotacija manastiru i obaveza pomaganja ruskog manastira Rusikona na Svetoj Gori. Ruski carevi će kroz naredno vreme povrđivati ova prava takozvanim "gramatama", i to Boris Fjodorovič 1603; Mihail Fjodorovič 1624; Aleksej Mihailovič 1658. i 1660. i konačno Ivan i Petar Aleksejevič (Petar Veliki) 1684.

Kroz svo ovo vreme, Manastir je bio prinuđen da se sam izdržava, što je i uspevao, uprkos brojnim teškoćama. Posledica toga je bila konstantno opadanje broja monaha (iako je još uvek njihov broj bio u poređenju sa drugim manastirima relativno velik). Reputacija Hilandara takođe nikad nije dovođena u pitanje kroz ceo 16. i [17. vek]. U to vreme najzančajnija ličnost Hilandara je bio zamenik igumana Viktor (1652-1678). Za vreme njegove uprave manastirom, obnovljeno je više građevina manastirskog kompleksa, a tu je značajnu ulogu imao i bogati srpski trgovac iz Venecije, koji je kao monah Nikanor došao 1662. u Hilandar, bogatim donacijama omogućio obnovu biblioteke i oslobodio manastir dugogodišnjih dugova. Po svedočanstvu grčkog arhiepiskopa Samosa Josifa Georgirenisa (objavljenoj 1678. u Londonu u Engleskoj), srpski manastir Hilandar je imao najveći broj monaha od svih svetogorskih manastira. U prepisivačkoj umetnosti, najznačajnija ostvarenja su proksomidie, od kojih je najstarija datirana krajem 16. veka.

Prikupljanje dotacija nije predstavljalo puko "moljenje milosti" (kako se to dugo vremena smatralo). Najeminentniji kaluđeri Hilandara slati su u te misije noseći sa sobom ne samo duhovne i crkvene knjige za potrebe liturgija, već i žitija srpskih vladara i arhiepiskopa iz perioda Nemanjića. Time su oni i održavali živu tradiciju na ovaj veliki period srpske kulture i civilizacije. Dok je u srednjem veku Hilandar bio reprezentativ srpske nacije na stranom tlu (na teritoriji Vizantije), u tursko vreme, svi Srbi su u njega gledali kao neoborivi dokaz njihove negdašnje slobode, države, crkve i kulture.

Tako su i srpski Pećki patrijarsi, eparsi i sveštenstvo nastavili da pomažu Hilandar. Neki od najviših crkvenih velikodostojnika su posećivali manastir. Patrijarh Jovan je to učinio 1602, a patrijarh Maksim 1658. (kad je doneo i značajne knjige koje su pohranjene u manastirsku biblioteku).

Veliki rat ("Bečki rat") koji je trajao od 1684. do 1699. doneo je zanačjnu prekretnicu u istoriji manastira, kao i u ostalom celog srpskog naroda i crkve. Budući da se gotovo u potunosti stavilo na stranu zapadnih hrišćanskih sila (Habsburga i Venecije) u ratu protiv Turaka, Srpsko stanovništvo je doživelo 1690. veliko stradanje, to je kao posledicu prouzrokovalo i veliku seobu na teritorije pod habsburškom vlašću. Događaji iz te godine i Velika seoba Srba znatno su uticali na istoriju Srpske pravoslavne crkve. Budući da je najveći broj sveštenstva izbegao na sever, Turci su doveli među Srbe znatan broj Turcima lojalnog grčkog pravoslavnog sveštenstva (tzv. "Fanariota")[12], a jedno vreme su čak bili i faktički ukinuli Pećku patrijaršiju.

Ta promena nije ni Hilandar ostavila po starni. Kao posledica toga proizašlo je konstantno opadanje broja srpskih, a porast broja grčkih i bugarskih monaha tokom 18. veka. Mada u to vreme manastir nije propadao (i dalje je čuvana biblioteka i negovana crkvena prepisivačka književnost), krajem 18. i početkom 19. veka manastir se još samo formalno nazivao srpskim, ali je većina monaha bila grčka i bugarska.

Početkom 19. veka nacionalni pokreti u evropskom delu Osmanske imperije uticali su i na dalju istoriju manastira. Oslobodilački pokret srpskog naroda od 1804. i stvaranje prve novovekovne srpske države, uticaće da ponovo počne da raste broj srpskog sveštenstva u manastiru. Tako je bratstvo manastira 1820. godine zatražilo od Miloša Obrenovića da bude njegov pokrovitelj i zaštitnik. Manastir je ipak bio više vezan za događaje na grčkom tlu i oslobodilačku borbu Grčkog naroda. Hilandarsko bratstvo je grčke patriote često nesebično pomagalo. To je prouzrokovalo i veliku odmazdu turskog garnizona koji je zbog toga bio stacioniran u manastiru nekoliko godina.

Veze Hilandara sa ostalim svetogorskim manastirima omogućile su čvrstu vezu Svete Gore sa kneževinom Srbijom u narednom periodu. 20/10/1835. Predstavnici svih svetogorskih manastira poslali su knezu Milošu zahvalnicu povodom njegovog novčanog poklona koji su manastiri podelili. Interes pokazan od strane kneževine Srbije prema manastiru u 19. veku pokazuje veliku važnost koji je Hilandar imao u tadašnjim srpskim političkim, crkvenim i školskim krugovima. Najveću zaslugu za novouspostavljene srpsko-hilandarske veze imao je arhimandrit Onorfije Popović, koji je i prvi uspostavio kontakt sa knezom Milošem. Manastir je trebao pomoć kneževine naročito posle 1847. kada je ušao u veliku materijalnu krizu prouzrokovanu dugogodišnjim sporom oko manastirskih granica. Tokom četrdesetogodišnjeg parničenja po turskim sudovima, i potplaćinjima korumpiranih turskih administratora, manastir je nekoliko puta pomagan velikim finansijskim dotacijama iz Srbije. Posle 1860. beogradski mitropolit Mihailo je uspeo da posle velikih napora donekle izgladi sporove sa bugarskim sveštenstvom na Svetoj Gori, naročito posle Berlinskog kongresa 1878 godine.

Srpsko-bugarski spor je inače bio i razlog i posete manastiru kralja Aleksandra Obrenovića, ali naredni događaji (balkanski i Prvi svetski rat), označili su jedno novo poglavlje, kada je Atos konačno postao deo Grčke države.

I nova Grčka država doživela je veliki potres nakon poraza u ratu protiv Turske 1922. godine. Po mirovnom sporazumu, izvršena je razmena stanovništva između Grčke i Turske. Iz Turske je proterano oko 2 miliona grčkih izbeglica, koje su planski naseljene u severne delove države (današnje provincije Makedonija i Trakija). Samim tim i nova grčka država se našla pred velikim humanitarnim problemom, obzirom da se u to vreme ubrajala među najsiromašnije evropske države. To je za posledicu imalo oduzimanje najvećeg dela zemlje (izvan Svete Gore) svim svetogorskim manastirima (pa i Hilandaru).

U današnje vreme, Hilandar je ostao sa samo tri metoha izvan Svete Gore (Kumica, Kakovo i Kalamaria).

Hilandar predstavlja jedno od nazjnačajnijih središta srpske kulture i duhovnosti. Kroz vekove, relativno zaštićen od napada i pljačkanja, u sigurnosti Svete Gore Atonske i njene autonomije, bio je pošteđen sudbine koja je zadesila skoro sve druge srpske manastire. U Hilandaru je očuvana najbogatija kolekcija originalnih starih rukopisa, ikona, fresaka, tako da on u današnje vreme predstavlja najznačajniju riznicu srpske srednjevekovne kulture uopšte.