Традиционални занаети

LAZAROPOLE. ЛАЗОРОСКА - МИЈАЧКА НЕВЕСТИНСКА НОСИЈА

1. КОШУЛА, "тонка" со "подвевци" (венчаница). Рокавите цели извезени со "синџати" и "кинат" вез.

2. ПРЕПАШКА, горен појас со "киски" - реси.

3. ПОЈАС, се носит под "препашката".

4. КИВЧЕНА БОВЧА, скутина, на обата краја богато украсена со "ал-киски" по која бовчата го добила името.

5. КЛАШНИК ГУВАЛЕСКИ, -долна облека од бела клашна. Преднците подплетени со вишна кадифе, извезени и опточени со срмени гајтани, ширити и бикме. Шарбите се "лоза", д‘лга по крајот опточени со "алосани"-црвени, "чисти"-вишни и "м‘рави"-сини гјатани. Над нив се извезени орнаменти "пулавки" кои и имат 31 на невестинскиот клашник.

6. МИНТАН, долна клашена облека со кадифе, срмен вез "лоза" и сребрени-позлатени копчиња.

7. НАЗОВЦИ, калчини, направени од црвена клашна а стопалата од бела. Наоколу по ивица опточени со "алосани" гајтани и срмено бикме.

8. ЕЛЕК, предниците "свитки"-чова, опточени со срмени кајтани и украсени со сребрени филигрански петлици.

9. ВРЗАНИЦИ, невестински чевли од разнобројна кожа "савтјан" - ишаран со з‘мба.

10. ЧОРАПИ, "алосани" исплетени од в‘лна.

11. ПЛЕТЕНИЦИ, украси за на коса.

12. ПАРТИ, гродник, направен од домашно платно и извезен со орнаментите: "петлиња", "мошаре" и "криваче".

13. СОКАЈ, горен дел, детал од невестинската носија шо се носит на‘глава под драпната-крпата. Направен од алова "свита"-чова и платно. Долниот дел је украсен со срмени ширити и китки.

14. КРС ОД СРЕБРО.

15. ИГЛА, со сребрен накит за на‘глава со 4 синџирчиња поткитени со трепетулки, настреде со позлатени "чапрасчиња".

16. ДРАПНА, бела платнена крпа за на‘глава. Околу по крајот опточена и извезена со "чиста оптока" - бишна оптока и коприна. Ја носит саде невестата.

17. ПАНЅИР, долен дел од сокај, направен од алова свита-чова украсен со срмени ширити, киски, реси, разнобојна монистра, жапки и стари пари. Специален невестински детал што се носи на плеќи.

18. КАЛЕМЌАРИ, в‘лнени шамии за на глава и за на појас.

19. НИЗАЛКА, накит за под појас со три реда синџири, долу поткитен - кован со стари сребрени пари.

20. ЧАПРАЗИ - ПАФТИ.

21. ШАМИЈА СВИЛЕНА СО КИСКИ, украс за под појас.

LAZAROPOLE VO MINATOTO. NARODNA NOSIJA. MIJACKO NARECJE

Recnata dolina vo zapadna Makedonija, koja so nejzinata severna strana se granici so Sar Planina, na zapad so planinata Korab, Desat i Krcin, od istok so Bistra i Stogovo, a na jug so Debarskata kotlina, se vika REKA. Niz ovaa dolina tece rekata Radika desna pritoka na Crn Drim. Rekata Radika nastanuva od dve reki: Gorna ili Golema Reka i Mala Reka. Gorna Reka-Golema izvira od Koerab Planina, a Mala Reka od ogranocite na Bistra, vo blizinata na seloto Tresonce. Nekoi uceni smetaat deka izvorot na Mala Reka nemoze da bide samo izvorot vo blizinata na Tresonce tuku deka taa se formira od Tresonecka Reka i od Garska Reka (izvira od Stogovo vo blizina na selo Gari) koi vo svoite korita nizvodno se do nivnoto zdruzuvanje prifakjaat i drugi pomali reki, koi zaedno ja formiraat Mala Reka se do nejzinoto vlevanje vo reka Radika, vo blizinata na Boskov Most.

Lazaropole vo minatoto (pobliskoto minato se do 60 godini od XX vek) prestavuvase vtoro po golemina malorekansko selo. Se naogja na 5 casa od Debar (bez avtomobil se razbira na konj) i na nadmorska visocina od 1350 m.. Seloto Lazaropole vo najstarite dokumenti kade sto za prvpat srekjavame pisani informacii za selata od malorekanskiot del na Reka ne go srekjavame. Vo najstarite dokumenti gi srekjavame selata Tresonce, Susica i Galicnik, no nivnata lokacija ne bila kao denesnata. Taka za seloto Tresonce utvrdena e prvicnata lokacija i se znae deka se naogjalo vo podnozjeto na vrvot Brzovec, na eden cas od Lazaropole. Seloto Galicnik se veruva deka nastanalo od nekogasnoto Staro Selo koe sto se naogjalo pomegju denesnite sela Susica I Galicnik. Istoto stojaliste se upotrebuva i za Susica i se smeta deka i toa selo nastanalo od nekogasnata naselba Staro Selo. Naselbata Staro Selo, spored tradicijata, se veruva deka bilo golemo selo, no za negova nesrekja se naogjalo na patot koj minuval preku Bistra i gi povrzuvl Debar i Gostivar. Poradi zulumite seloto se raselilo. Vidovme deka Lazaropole vo ovie dokumenti, pred se turski popisni defteri, ne go srekjavame i poradi toa nekoi uceni zaklucile deka Lazaropole, od pogore spomenative sela, e pomlado selo. No vidovme deka ovie sela ja menuvale svojata lokacija niz vremeto i samo zatoa sto tie se spomenuvaat vo znacajnite turski popisni tefteri se zakiteni so nazivot STARI, nebare si mislis stanuva zbor, ako ne e toa sela, za eden vodac-drzavnik od edna bivsa nasa zaednicka ni drzava, (mukles go nemat onea druze). No iako lazaropole navistina ne go srekjavame vo drustvo na gore spomenative sela realnosta e poinakva. Ke vidime podolu vo tekstot deka osnovata na Lazaropole e poinakva. Ke vidime deka Lazaropole ima edna lokacija a toa e Glavino Selo i Lopusnik. Glavino selo ako se gleda dalecinski od Lazaropole e odaleceno... sami izgradete mislenje, mislam deka ne e mnogu nitu pak malku vremenskata odalecenost kava sto ja imale Staro Selo od Susica i Galicnik ili pak lokacijata na Tresonce pod Brzovec. Ke recete ugornina e od Glavino do Lazaropole. Vo pravo ste. No ima eden fakt koj sto na pocituvaniot d-r. Gligor Todorovski (negovata kniga mnogu mi pomogna) iako go imal pred oci vo negovata studija "Malorekanskiot predel" (Skpje 1970g.) iako go spomenuva no samo povrsno izgleda deka nenamerno ne mu dal pogolemo znacenje. Na strana 15 od knigata pisuva "... seloto Lazaropole za razlika od pogore spomenative sela, e pomlado selo.". Kako toa pomlado selo, a potoa vo knigata na strana 22 i 23 pisuva odnosno se sluzi so dokumentirani arheoloski fakti koi davaat rezultat citiram: "D-r Blaga Aleksova, proucuvajki gi ovie naodi, dojde do zaklucok... datiraat od IX-XII vek..." (str.23). Za naodite sega zasega tolku, podolu poopsirno za da mozete sami da dojdete do zaklucok. Ako e precka takanareceniot KONTINUITET (na kogo mora da se povikame) na ziveenje, na naselenieto vo blizina na denesnata lokacija na Lazaropole mislam deka e mnogu grubo da se zeme kako opravduvanje deka taa precka e nepremosliva. Jasno e deka denesno Lazaropole svojot kntinuitet go vlece od Glavino Selo, no nejasno mi e zasto dosega sme go stavale nastrana faktot za grobovite od Jaorska (Javorska) Voda koi se datirani vo periodot od negde najrano IX vek i najdocna XII vek. I za kraj (sakam da se navrakjam na nesto sto sum go kazal iako za toa ne sum ni zavrsil - prostete) vo samata blizina na Lazaropole se pronajdeni edinstvenite arheoloski ostatoci na "teritorija" od Mala Reka i tie ostatoci, tie fakti govorat deka Lazaropole mozebi e pomlado selo od selata spomenati vo turskite popisni defteri no e mnogu POSTSTARO bidejki negoviot atar go gazele lugje, eve da ne preteruvam nega bidat 200 do 300 godini pred da se pojavat defterite. Ova neznaci deka toa se odnesuva samo na Lazaropole, deka samo vo Lazaropole se pronajdeni arheoloski ostatoci i tolku-kraj, (pronajdeni se po greska, nenamerno - od lozjeto ke da e) i deka na nitu edno drugo mesto vo Reka i Mala Reka nema takvi nesta. Naprotiv. Ako i zemjata kako i knigite stari kazuvaat za nas, za nasite koreni tolku podobro za site onie koi se rodile vo tie kraista na Makedonia i za site onie koi se rodeni-za site nas koi sme rodeni po nasata Makedonija, no ne tamu vo Reka rodeni, ubavo ke bide za site no najubavo za nasata idnina, za nas. Zamislet duri vo 1952 godina i toa po greska od Skopje go fatila patot edna arheoloska ekipa da vidi sto toa na Lazorovci im se poprecilo vo motikite. Ej, uste od 1952 godina nikoj, ama bas niko ne se zaprasa, eve neka e pak po grekska, abre da vidite vo ona defterine na primer pisit za nekoe si Glavino Selo, za nekoe si Staro Selo, pa tak po greska da im rece na kopacine ama na vistinskine kopaci-ne onie divine-arheolozi pojdete bre do Glavino, do Staro Selo videte sto se slucuvalo pred da se pojavat onie koi gi pisele defterine. Odete, po greska taka, videte ima li tamu nesto, zivele li lugje tamu od koga se grobovite, ako ziveele lugje treba i da zakopuvale, pa kazete koi se tie lugje, kavi se, sto rabotale, od koga se tamu i .... Mozebi ke se stavi kraj na onaa kvazi dramaturgija koja sto ja pravi istorijata edna obicna tragedija bez uvoden i zavrsen del, mozebi ke zavrsat pretpostavkite deka tie edni MILJACI, pazete MILJACI ne Mijaci, toa edno pleme Miljaci-slavjansko pleme koe se naselilo dolu na Pelopenez poradi splet na istoriski okolnosti od Peloponez (kade sto od VII vek se naselile) zapocnale da se razdvizuvaat kon Makedonija odnosno kon denesna Reka. I pretpostavuvate koi se tie Miljaci sega, a. Dobro imate um vo toa crpkite, dobro e. Da ne gi cepkame Miljacite, da gi ostavime tamu kade sto zasednale, zosto ednostavno (no za nas slatko) zasednale na Peloponez. Zasednalo toa pleme slavjansko Miljaci zaedno so edno drugo pleme slavjansko Ezeriti, vo srceto na togasnata Morea, vo srceto na h/elinskat zemja. Da gi ostavime tamu ni trebaat da dokazat-imaat dokazano-deka nemaat nisto so nas ovde vo Makedonija (sosila si gi prisvojuvame-ne sme nie delo od niv ili tie del od nas), da gi ostavime tie se del od eden nov narod, narod koj se formiral so mesavina pomegju niv i staroto naselenie vo Morea-Peloponez.

Мијачката народна носија е застапена не само во мијачката етничка целост, туку таа е распространета и надвор од неа во други етнички предели и ги опфаќа овие населби: Смилево (Битолско), Папрадиште и Ореше (Велешко), Ехловец (Кичевско) и Крушево.
Главна одлика на оваа носија е особено богатиот алов и "кинат" - ажуриран вез, кој главно е застапен на женската носија, и тоа претежно распореден на ракавите и предниците - "партите" од кошулата. Покрај тоа, уште се одликува со изобилство на реси распоредени речиси низ целата носија, како и со метален накит, кои на оваа облека & придаваат достоинствен и господарствен изглед. Носијата на Мијаците укажува за нивното болјарско (царско) потекло. Особено со такви богати украси на вез, накит и друго, се одликува невестинската носија. Белите клашнени облеки, украсени со црни гајтани, се главни одлики на машката мијачка носија. Ова е условено од климатските и стопанските услови во кои тие живееле (живеат) како сточари во планинските предели на планината Бистра, Стогово, Крчин и Кораб.
Мијачката женска народна носија изобилува со голем број детали:

1. Минтан - долна облека од клашна, украсен на предниците и ракавите со кадифе, згора извезен со срмено "букме" и гајтани. Вез - "лоза" се закопчува со сребрени филигрански петлици.
2. Кошула "тнока" - од домашно дебело платно, целосно извезени ракави. Го добила името по главниот орнамент застапен на ракавите и кошулата.
3. Елек - од домашно платно, предниците потплатени со "свита" - чова и згора украсени со срмени гајтани и позлатени петлици.
4. "Клашненик гувеалски" - горна облека, од домашна бела клашна. Предниците - "свитките" богато извезени со срмени и "алосани" гајтани, "букме" и позлатени "петлици". Долу клашеникот е украсен со гајтани и бикме. Наместо ракави има "паткавици" - "рокави" (украсни парчиња што се спуштаат низ плеќите).

5. Појас - ткаен четворно од "чиста" црвена волна. По краиштата богато украсен со "киски" - реси.
6."Препашка" - појас, лито ткаена од алова преѓа со прави шарки, по краиштата украсена со "китови" - реси и "поплети".
7. "Ризинче" - свилено шамивче, индустриски производ.
8. "Фута стамболска" - скутина, цариградска копринена, украсена со "колца".
9. Шамија - свилена со "киски" - реси, индустриски производ.
10. "Чапрази" - со "трепетушки" - пафти со срмен колан.
11. "Низалка" - накит за потпојас, со три реда синџири поткитени со сребрени пари, кувенџиска обработка.
12. Ѓердан поткитен со "дубли" - златни пари.
13. Чорапи "гувеалски" - плетени од волна, ишарани со шарбите "петнаесет игли" и "девет игли".
14. "Врзаници" - невестински чевли, направени од жолта и црвена кожа "сафтијан", ишарани со "з'мба".
15. "Калемќар" - волнена шамија за на глава, индустриски производ.
16. "Игла" од сребро - накит за на глава со четири реда синџири, а на средина со чапрасчиња, кувенџиска изработка.
17. Ушници со трепетулки - накит за над уши.
18. "Плетеници" - украс за на коса, направени од волнени "алосани киски" - рески, украсени со плетеници и "жапки".
19. "Сокај" - украс за на глава, направена од алова "свита" - чова и платно. Долниот дел украсен со срмени ширити и китки.

        На струшките етнички простори до неодамна егзистирале две техники, односно два начини на изработка на земјени садови, и тоа: садови работени рачно, без колце - "черепни" (црепни) - масивни земјени садови од непечена земја, за печење леб и за подготвување на други посни јадења под "сач" - (вршник), на отворено огниште. Нив ги изработувале жените за сопствена употреба, а понекогаш и за продавање1. Во науката тие се познати како "женска керамика"2. Другиот вид керамика, што е во сферата на нашиот интерес во рамките на оваа тема, е "занаетчиската керамика", што е работена на ножно грнчарско колце и егзистира како занаетчиски производ на струшките мајстори грнчари - "стомнари". Литературните податоци3 со кои рашолагаме укажуваат дека струшките грнчари со своите производи, за кои се мисли дека по својот квалитет, трајност и убавина не заостануваат многу зад велешките и ресенските, го снабдувале градот Струга и околијата, Дебарскиот4 и Охридскиот регион, Корча и Елбасан, како и други места надвор од македонските етнички простори. Меѓу познатите грнчарски фамилии, кои имале долга традиција во изработка на земјени садови и за кои грнчарскиот занает е семејна традиција, се Миладиновци и Голабовци. Според податоците од М. Савиќ5 и д-р Павле Митрески6 Миладиновци го напуштиле занаетот, а само Голабовци, од почетокот на 20 век до денешни денови, се занимавале со грнчарство7. Во тој контекст истиот автор дава уште еден податок од 1923, каде што се наведени имињата на грнчарите од оваа фамилија, кои имале свои регистрирани работилници: Ристо, Јован, Илија, Ламбе, Наум, Разме и Јован Голабоски. Оваа бројка се до 1941 година останала непроменета. По Втората светска војна занаетот е во опаѓање од познатите причини - воведувањето индустриски садови во современо уредените домови, така што до 1964 година во Струга работеле само 4 грнчари "стомнари",чија старост се движела од 62-72 години8. Денес во Струга овој занает е сосема напуштен.
        Освен овие стари грнчарски фамилии, во Струга работеле и грнчари од фамилиите Милевци и Аџиевци9. Од работилниците на струшките грнчари излегувале разновидни грнчарски изработки, чиј асортиман се движел во рамките на уталитарната керамика, и тоа: садови за приготвување, чување и изнесување храна на трпеза, садови за течности - вода, вино и ракија, садови со култен карактер, занаетчиска керамика, детски играчки и предмети за лична и друга употреба. Керамиката со чисто декоративен карактер скоро и не е застапена. Особено значајни за струшката и македонската керамика е постарата струшка керамика, чии садови, покрај извонредната изработка, убавите форми и декорација, во поголем број се датирани и со натпис "Струга", и често со имиња: на мајсторот или "Долни Дебар", дополнети со име за кого е таа изработена и сл. Меѓутоа, ние нема да се ограничиме само со оваа керамика и на периодот во кој таа е настаната, односно времето на кое таа му припаѓа и чиј белег го носи, од причина што грнчарскиот занает во Струга егзистирал, како што веќе кажавме во предходниот дел, и понатаму, односно надвор од оваа временска рамка. Од тие причини поновата керамика, сметајќи ја како континуитет на керамиката од постар датум, ќе ја разгледуваме од овој аспект.

_________________________________________

1. "Черепни" правеле жените во с. Ташморуништа, Делогожди и Мислодежда - информатор Тасе Тасески, роден 1923 г. Според информаторот Илија Трцоски од с. Долна Белица, роден 1928 г., во ова село "черепни" за продавање носеле Македонци муслимани од селата Октиси и Лабуништа. "Черепни" правеле и во с. Јабланица, а најдобри "черепнарки" биле Божана Петроска, родена 1907 г., и Лимбија Домазетовска, родена 1911 год. - информатор Петко Домазетовски, писател од Струга. "Черепни" биле изработувани и употребувани и во с. Боровец и Пискупштина, информатор д-р Јован Атанасовски, стоматолог од Скопје. На сите информатори им должам посебна благодарност - авторот.
2. Миленко Филиповић, Женска керамика код Балканских народа. Посебна издања САНУ, Београд 1951.
3. Гиго Милески, Струга, Годишен Зборник на Филозофски факултет, књ.8, Скопје 1955, 119.
4. Според информациите од г-н Петко Домазетоски, во Дебар уште во турскиот период, некаде пред Балканските војни - работел струшкиот грнчар Сотир Голабоски со синовите Климе и Наумче.
5. Савић Миливој, Занати и индустрија у присаједињеним облистими и занати у старим границима Краљевине Србије, Београд 1914, 215.
6. Д-р Павле Митрески, Занаетчиството во Охридско-струшкиот регион, 1918-1970, НИО "Студентски збор", Скопје 1983, 122.
7. Исто дело.
8. Исто дело.
9. Струшките грнчари Климе Голабоски и Јонче Аџиески, отвориле работилница и во Дебар, 1940 год. - информатори г-н Крсте Билјаноски и Петко Домазетовски од Струга.