БИБЛИЈАТА И НАУКАТА

Во списите од првата епоха на христијанството, еван­ге­лијата се спомнуваат многу подоцна од Пав­ло­ви­те дела. Дури во средината на II век, поточно по 140-та година, се јавуваат сведоштвата што се однесуваат на збирките на списите на евангелистите, додека пак „од почетокот на II век, многу христијански автори да­ва­ат до знаење дека познаваат голем број на Пав­ло­ви­те посланија“. Овие констатации, изложени во Во­ве­дот на екуменскиот превод на Библијата, Нов За­вет (L’introduction a la Traduction oecuméique de la Bible, Nou­ve­au Testament), издаден во 1972 година (Издание Du cerf и Les Bergers et les Mages), заслужуваат вед­наш да бидат спомнати, како што е, истовремено, по­лезно да се наг­ла­си дека делото на кое се по­ви­ку­ва­ме е резултат на ко­лек­тив­ната работа што ја из­вр­ши­ле повеќе од стотина ка­то­лич­ки и протестантски спе­ци­јалисти.

Евангелијата кои подоцна ќе станат службени, т.е. ка­­нон­ски, многу доцна станале познати, иако нивната ре­дак­ци­ја би­ла завршена во почетокот на II век. Спо­ред екумен­скиот пре­вод, околу средината на II век поч­нуваат да се цитираат со­др­жи­ните кои им при­па­ѓа­ат, но „речиси секогаш е тешко да се зак­лучи дали ци­та­тите се земени од пишаните текстови кои авторите ги имале пред себе, или се задоволиле преку сеќа­ва­ња­та да ги евоцираат фрагментите од усното пре­да­ние“.

„Пред 140-та година“, читаме во коментарите на овој превод на Библијата, „во секој случај не постои ни­какво сведоштво според кое би била позната збир­ка­та на еванге­лиските списи“. Ова тврдење е сосема спро­тивно на она што го пишува А. Трико (1960 го­ди­на) во коментарите на својот превод на Новиот Завет: „многу рано, од почетокот на вто­риот век“, пишува тој, „се воспоставил обичајот да се кажува Евангелие, за да се означат книгите кои, околу 150-та година, све­ти Јустин исто така ги нарекол ‚Мемоари на Апос­то­ли­­те‘“. За несреќа, тврдењата од овој вид се доволно чес­ти за да може широката јавност да добие погрешен впе­чаток за да­тумот на собирањето на евангелијата.

Евангелијата формираат целина повеќе од еден век по Исусовата мисија, но не порано. Екуменскиот пре­вод на Биб­ли­­јата оценува дека четири евангелија до­биле статус на ка­нон­ска литература околу 170-та го­ди­на.

Тврдењето на Јустин, според кое нивните автори се ква­ли­­фи­куваат како апостоли во наше време, исто та­ка, веќе не е допуштено, како што ќе се види по­доц­на.

Што се однесува на датумот на редакцијата на еван­гели­јата, А. Трико изјавува дека оние на Матеј, на Мар­ко и на Лука биле редигирани пред 70-тата година: ова не е прифат­ливо освен, можеби, за Марковото. Овој коментар, по толку други коментари, се обидува да ги претстави авторите на евангелијата како апос­то­ли или придружници на Исус, и по­ради тоа ги по­мес­ту­ва датите на редакцијата, ставајќи ги многу блуску до епо­хата во која живеел Исус. Што се одне­сува на Јован чиј живот А. Трико го става до околу 100-та година, во све­чени прилики христијаните отсекогаш се на­ви­к­на­ти да го видат претставен многу блиску до Исус, но теш­ко е да се утврди дека тој е автор на Евангелието што го носи неговото име. Апостолот Јован (како и Ма­теј), за А. Трико, како и за другите коментатори, е ав­торизиран и квалификуван сведок на настаните за кои проповедал, и пок­рај тоа што повеќето од кри­ти­ки­те не ја поддржуваат хипо­тезата според која тој го ре­дигирал четвртото Евангелие.

Но, ако четирите евангелија за кои се зборува не мо­жат разумно да се сметаат за „мемоари“ на апос­то­ли­те или на придружниците на Исус, какво им е тогаш по­теклото?

О. Кулман во своето дело Нов Завет (Le Nouveau Tes­ta­ment- Presses universitaires de France, 1967) на таа тема пишува дека евангелистите би­ле само „го­ворници на примитивната христијанска за­ед­ница која го запишала усното предание“. Во текот на триесет или чети­ри­е­сет години, Евангелието пос­то­е­ло исклучиво во усна фор­ма: усното предание осо­бе­но ги пренело изолираните збо­ро­ви и приказни. Еван­ге­листите значи, секој на свој начин, се­кој според сво­ја­та личност и според своите особени, тео­лош­ки пре­о­ку­пации, ги истакнале врските меѓу збо­ро­ви­те и при­каз­­ните што ги примале од околната тра­диција. Групи­ра­­ње­то на зборовите на Исус, како и поврзу­вањето на при­каз­ните со многу неодредени формули на повр­зу­ва­ње, како што се: „потоа“, „веднаш“, итн., накусо, „рам­­ката“ на синоп­тичките евангелија (трите евангелија: според Марко, според Матеј и според Лука) значи, има чис­то лит­ературна форма и нема ис­то­риска основа.

Истиот автор продолжува: „Треба да се има на ум дека потребите за проповедање, обучување и пот­ре­ба­та од култ, повеќе од биографскиот интерес, ја навеле при­митивната заедница да го запише ова предание за жи­вотот на Исус. Апос­толите ги илустрирале вис­ти­ни­те на верата што ја про­по­­ведале кажувајќи ги нас­та­ни­те од животот на Исус и ток­му нивните раскажувања дале повод за запишување на при­каз­ните. Самите збо­ро­ви на Исус особено се пренесени во катехетската нас­тава на примитивната Црква“.

Коментаторите на екуменскиот превод на Биб­ли­ја­та не евоцираат различна композиција на еван­ге­ли­ја­та: формира­њето на едно усно предание под влијание на раскажувањето на учениците на Исус и на другите про­поведници, чувањето на материјалот кој, конечно, ќе се најде во евангелијата со помош на проповедите, ли­тургиите, обучувањето на верни­ците, можноста за ра­на материјализација на определени ис­по­веди на ве­ру­вање во пишана форма, определени зборови на Исус, приказната за Маката, на пример, прибегнување на евангелистите кон овие различно пишувани форми, ис­то колку и податоците од усното предание, за да се соз­дадат текстови „приспособени на различни сред­и­ни, соодветни на потребата на Црквата што изра­зу­ва­ат размислување за Све­тото Писмо, ги исправаат греш­­ките, па дури и во определени пригоди одго­ва­ра­ат на аргументите на противниците. Така, еван­ге­лис­ти­те, спо­ред сопствената перспектива, го собрале и го запи­шале она што им било дадено во усните преда­ни­ја“.

Таквото колективно гледиште кое потекнува од преку стотина толкувачи на Новиот Завет, католици и протес­тан­ти, значително се разликува од линијата што ја дефини­рал Вто­риот ватикански концил во својата догматска кон­сти­ту­ци­ја на Објавата која е ела­бо­ри­ра­на меѓу 1962 и 1965 година. Претходно посочивме на прво­то упатување на овој до­кумент од концилот што се одне­сува на Стариот Завет.

За него концилот можеше да изјави дека книгите кои го сочинуваат „содржат несовршености и зас­та­ре­нос­ти“, но тој не формулирал такви резерви во однос на евангелијата. Ток­му спротивното може да се види од ова што следува:

„Никому не му се провлекло дека меѓу сите Свети Пис­­ма, па дури и на оние од Новиот Завет, еван­ге­ли­ја­та имаат заслужена супериорност затоа што претста­ву­ваат сведоштво par exellence  за животот и за учењето на персони­фицираната Реч на Спасителот. Црквата го поддржувала и го поддржува, секогаш и секаде, апос­тол­ското потекло на четирите еван­ге­ли­ја. Она што на­вис­тина го проповедале апостолите, по наредба на Хрис­тос, подоцна тие, и луѓето од нивната око­ли­на, под божествената инспирација на Духот, ни го пренеле во приказните што се основа на верата, т.е. че­ти­ри­фор­­мното Евангелие, според Матеј, според Марко, спо­ред Лука и спо­ред Јован“.

„Нашата Света Мајка, Црквата, тврдела и сè уште твр­ди, цврсто и со најголема постојаност, дека овие че­ти­ри еванге­лија чија историчност без колебање го потврдува, верно го пренесуваат она што Исус, синот Бо­жји, за време на својот живот меѓу луѓето на­вис­ти­на го правел, и учел за вечното спасение, до денот кога е воздигнат во небото... светите ав­то­ри, значи, ком­по­ни­раат четири евангелија, така што за Исус тие се­ко­гаш ни даваат вистинити и искрени работи“.

Ова, без никакви двосмислености, е тврдење дека еван­гелијата верно ги пренесуваат делата и зборовите на Исус.

Не гледаме никаква согласност меѓу ова тврдење на кон­цилот а особено на оние од претходно цити­ра­ни­те автори:

„Веќе не треба да ги сфаќаме буквално“” еван­ге­ли­­ја­та, „пишувани според околностите“ или „бор­бе­но“, чии автори „писмено ги чуваат преданијата на сво­и­те заед­ници за Исус“ (Р. П. Каненгисер).

Евангелијата се текстови „приспособени кон раз­лич­ните средини, соодветни на потребите на Црквата кои го изразу­ваат размислувањето за Светото Писмо, ги исправаат греш­ки­те, па дури, во некои пригоди, одго­вараат на аргумен­тите на противниците.“ На тој на­чин евангелистите, според соп­стве­на перспектива, го собрале и го запишале она што им било дадено со усните преданија (екуменски превод на Биб­ли­­јата).

Очигледно е дека со оваа декларација на концилот и со овие нови аспекти се наоѓаме пред тврдења кои, едно на дру­го, си противречат. Не е можно да ја со­гла­си­ме деклара­ци­ја­та на Вториот ватикански концил, спо­ред која во еван­ге­ли­ја­та би се наоѓала верната тран­смисија на делата и зборо­вите на Исус, со пос­то­е­ње­то на контрадикции во овие тек­сто­ви, не­ве­ро­јат­нос­ти, материјални невозможности и тврде­­ња спро­тивни на правилно утврдената реалност на рабо­тите.

Напротив, ако евангелијата се разгледуваат како из­раз на перспективи својствени за собирачите на ус­ни­те преданија кои им припаѓале на различните заед­ни­ци, пишувани според околностите и борбено, не мо­же да нè зачуди тоа што во евангелијата ги наоѓаме си­те овие мани кои се знак дека се направени од луѓето во таквите пригоди. Овие можат да бидат наполно ис­кре­ни, иако пренесуваат настани чија не­точ­­ност не ја ни насетуваат, давајќи ни приказни кои се во кон­тра­дик­ција со оние од другите автори, или, пак, поради верс­кото ривалство меѓу заедниците, претставуваат при­каз­ни од животот на Исус во сосема различна оп­ти­ка од онаа на противникот.

Веќе видовме дека историскиот контекст е во хар­мо­нија со последниот начин на сфаќање на еван­ге­ли­ја­та. Податоци­те што ги имаме за самите текстови во це­лост го потврдуваат тоа.