ЗОГРАФСКАТА ТРАДИЦИЈА ВО ПРЕДАНИЕТО НА ПР

Непознат трезор икони
 

Монографијата на Петар Миљковиќ - Пепек 

 

Пишува: Милева ЛАЗОВА

Петте икони од овој манастир може да се вбројат меѓу најценетите бисери во општата византиска колекција на икони. Низ долгата своја историска егзистенција до самиот крај на XIX век, "Марковиот манастир" ја збогатувал својата ризница од книжевни и уметнички дела. Но, за жал бурните историски превирања и разни други околности придонеле голем дел од скапоценостите на богатиот трезор од икони, ракописни книги, црковни позлатени предмети да бидат отуѓени или неповратно уништени. "Непознат трезор икони" е исклучителна студија во која се елаборирани основните технички, технолошки и општи иконографски податоци за материјата која се анализира. Од оваа студија може да се осознае дека "Марков манастир" бил познат според големата ризница од книжевни и ликовни иконографски дела. Централно место во монографијата на господинот Миљковиќ се петте икони, "Св. Димитрија Милостив", "Св. Јован Продромос", "Исус Христос Пантократор и Животодавец", "Богородица Одигитрија" и "Архангел Михаил - Страшен Чувар" кои претставуваат најзначајна македонска колекција икони. Монографскиот труд на Петар Миљковиќ - Пепек нe запознава со споменатите пет икони од храмот на легендарниот крал Марко и е резултат на долгогодишни истражувања. Во богатото историско минато на манастирската црква "Св. Димитрија" во близина на Скопје, крај селото Сушица, попозната како "Марков манастир" влегува долговековното создавање на икони сe до крајот на XIX век. Од некогашниот голем број икони кој го претставувале најраскошниот дел на храмот, денес, за жал, се сочувани само 42 иконописни дела од кои најголем дел се многу оштетени. Меѓу овој скромно зачуван број икони, најзначајно внимание заслужуваат петте најстари икони како најдрагоцена вредност на целата колекција икони од Марков манастир.

Овие вредни икони од трезорот на "Марков манастир" некој претходно ги пресликал и се разбира, ги нагрдил, им ја избришал автентичноста, им ја одзел оригиналноста и ја заменил со нова. Судбоносниот преземен чин да се пресликаат овие пет икони во 1865 г од крушевскиот зоограф Никола всушност најмногу придонел да бидат скриени од очите на научниците нивните првобитни високи ликовни вредности за повеќе од едно столетие с# до конзерваторските зафати во 1993/96 г.

Откако започнале постепено да се следат откривањата на првобитните иконографски, сликарски и ликовни вредности на овие икони, целосно излезе на виделина сјајот на нивниот оригинален сликарски израз со ново историско минато со што се наметнуваше и предизвикот за попрецизно расветлување. Поради овој факт, неопходно било пред овие икони кои претставуваат најзначајна колекција икони на македонската збирка да застане еден истражувач како што е господинот Пепек. Петте икони не се случаен наод или нивното откривање не е случајно. Уште од првите контакти со петте пресликани икони (пред 1973 г) и многу подоцна во неколку наврати пред да се преземат акциите за нивното транспортирање во конзерваторската лабораторија на Републичкиот Завод и Заводот на град Скопје, биле јасно забележани извесни првобитни иконографски и стилски елементи кај малите непресликани делови или лазурно пресликани партии кои дозволувале со сигурност да се верува дека петте икони се од времето на кралот Марко. Овие согледувања биле дотолку значајни што другите истражувачи кои претходно ги евидентирале овие икони ги датирале "во крајот на XIX и почетокот на XX век", или пак оние кои извршиле и сондажни испитувања на пресликата, исто така, не ги установиле сигурните основи за нивното постаро хронолошко потекло. По конзерваторските интервенции бил потврден фактот дека петте пресликани икони се неоспорно не само хронолошки најстари, туку и во ликовен поглед најквалитетни сликарски остварувања меѓу сите денес сочувани икони во колекцијата на "Марков манастир". Набргу било установено дека сликарот на овие икони припаѓа во редот на најугледните уметници оформени во цариградските сликарски работилници од последната деценија на XIV век и почетокот на XV век. По сите претходни анализи кои давале извесни сигурни основи за можното најшироко лоцирање на петте икони од Марков манастир, непходно е да се укаже и на можното детерминирање на потесните хронолошки граници на иконите. Имено, било забележано дека најшироките хронолошки граници се по 1376/77 г. кога е изработена декорацијата на фреските во долната зона од црквата и првите децении на XV век. Можностите да се дадат нешто потесни хронолошки граници за овие икони тесно се поврзани со разрешувањето на проблемот околу ктиторите или донаторите на овие икони. А овој проблем може да се разреши единствено со веројатната и поткреплива претпоставка дека иконите биле скапоцено дарение од византиската царица Елена Драгаш Палеолог, сопруга на царот Маноил II Палеолог и ќерка на обласниот феудален владетел Константин Драгаш. Поточно, ова донаторство би можело да е само по 1395 г, односно околу 1400 г. Без оглед на сите нови научни сознанија што се добиени преку анализите на петте икони во "Марков манастир", сепак неоспорен факт е дека нивните високи сликарски квалитети оправдано ги сместуваат меѓу врвните остварувања на византиските иконописни дела. Дури и со најстрогиот антологиски избор, петте икони од овој манастир може да се вбројат меѓу најценетите бисери во општата византиска колекција на икони. Откривањето на дела со толку високи ликовни вредности врз почвата на Македонија кон крајот на вториот милениум ја потврдува мислата дека овој простор сe уште претставува непозната земја за научните сознанија не само од најдалечно минато, туку и од блиското средновековие.

Македонско сонце 2002 г.

Овие пет ретко убави икони можат да се видат во галеријата на икони во Музејот на Македонија.