Македонски народни носии

Затворениот економски живот во минатото, слабите патни комуникации, како и повеќевековната национална зависност на македонскиот народ, придонесоа донеодамна многу носии да зачуваат многу архаични елементи како во однос на кројот така и во начинот на нивното украсување. Непомала важност за таквата зачуваност имаа и селските заедници, кои континуирано опстојуваа до првите децении на минатиот век. Тие задржаа многу одлики од некогашниот здружен живот, посебно народните носии со нивната извонредно голема разновидност од облеки, облековни делови и украси, што варира не само од предел до предел туку е забележлива и во рамките на определена пределска целина. За да се направи што поцелосен преглед на македонските народни носии, најпрво треба да се пристапи кон најчесто применуваниот метод – систематизација на носиите, заснован на културно – географскиот принцип, усогласен со територијално – етнографската поделба на Македонија на етнографски целини: Горновардарска, Дебарско-реканска, Брсјачка, Средновардарска – како подгрупа на етнографските целини што ја опкружуваат, Шопско – Македонска, Струмо – Местанска и Јужно-македонска со бројните пределски целини. Според таа систематизација поголемиот дел носии во Македонија со оглед на нивните основни типски одлики во глобална смисла можат да се групираат во два основни типа:

• Западномакедонски тип
• Источномакедонски тип

Кон првиот тип, во најголема мера припаѓаат носиите од Горно – вардарската, Дебарско – реканската и Брсјачката етнографска целина со следниве карактеристики:

• Горни бели клашнени облеки, со богата декорација од гајтански апликации (црни, црвени, срмени), украси со срмен терзиски вез, со апликација од чоја, со волнени рески и сл.
• Бели платнени кошули (од лен, коноп, памук) од типот на централнобалканските кошули, богато украсени (посебно женските) со специфична полихромна декорација во геометриски дух, поретко и со бел вез
• Разновидни појаси (машки и женски) и појасчиња (жеснски), најразлично украсени (ткаени, плетени)
• Скутини женски (ретко и машки) во разни димензии (големи и мали) со специфична геометриска орнаментална декорација, со дополнителни украсни елементи рески или без нив
• Специфични женски покривала за на глава (сокај, гајтан, корпа, дарпна, марама) со богато везена декорација дополнета со рески
• Богат и масивен женски накит со разни форми на китење и украсување.

Кај овој тип носии забележливи се постар вид на облековни елементи со испреплетени траги и влијанија од повеќе култури: старословенска, старобалканска, византиска и турскоориентална. Отстапување од овој тип прават носиите во делови од Горновардарската и Дебарско-реканската етнографска целина. Станува збор само за женските носии од пределските целини Горни Полог, Горна Река и Мавровско Поле, Голо Брдо како и женските носии кај преселниците од Река (Исламизираните Македонци) Бабуна – Велешко. Како такви се издвојуваат со следниве облековни делови:

• Застапеноста на две скутини (предна и задна) – опрегач преен и опрегач заен
• Женски кошули од кенарлија платно, чиј крој отстапува од вообичаениот централнобалкански тип, без везена декорација
• Горни облеки (женски и машки) мошне богато украсени со срмен терзиски вез
• Специфично обување на нозете со калци, чулци и тозулци кои заедно прават едни ноги
• Богат женски накит

Кај овој поттип се забележливи старословенски, старобалкански но и евидентни турско ориентални елементи пренесени со посредство на печалбарите од Турција. Во орнаменталната декорација од поново време преку печалбарите од Војводина и Романија присутно е влијанието и оттаму. Кон истошномакедонскиот тип припаѓаат носиите од средно – вардарската подгрупа, Шопско – македонската, Струмо – местанската и Јужномакедонската етнографска целина, со следниве карактеристики:

• Горни облеки (машки и женски) во потемен колорит (од црн, темносин или во сура боја шајак), облеки од пругаста лито ткаена волнена ткаенина алаџа и антерија. За разлика од западномакедонскиот тип украсувањето е во поскромен обем, главно со волнени гајтански апликации, индустриски ленти, ширити и др

• Горни женски платнени облеки саи, главно бели, како и сино бојосани
• Долни облеки (машки и женски) од коноп, лен, памук или од платно во пруги со кенари. Во декорацијата на женските кошули и саи важно место има вткаената орнаментална декорација ткаена во техника пребир – шар на разбој или вез на разбој; украсувањето со вез по карактер и везачки техники значително отстапува од геометрискиот дух карактеристичен за везената декорација кај облеките од западномакедонскиот тип; на места отсуството на везена дкеорација е заменето со украсување од рачно плетени полихромни тантели во турско – ориентален дух
• Женските скутини, за разлика од западномакедонскиот тип се со поскромна вткаена декорација; во некои пределски целини се застапени скутини со вткаени каро комбинации; застапеност на машките скутини (во делови од Средновардарската подгрупа на носии)
• Во голем број случаи машките чорапи се карактеризираат со вплетена орнаментална декорација со карактеристични геометриски мотиви
• Во китењето и украсувањето доминантно место има монистрениот накит; кај одделни носии тој е придружен и со маркантен накит како што се на пример пафтите.

• Гајтански апликации
• Метални украси
• Монистра
• Пулејки
• Рески и сл

Меѓу наједноставните форми на китење, тесно сврзно со телесниот изглед, а во тој контекст и на носиите претставува украсувањето со природни средства од најблиската околина ,како на пример: со босилок, со џунџуле или со друг вид на цеќе, што се носеле заденати зад увото, во косата, на појасот, во рака и слично. Венец од бршлен или китки од цвеќе, носеле невеститена главата, китка цвеќе ( зетовска китка) носел и младоженецот, како и сите учесници на свадбениот церемонијал. Невестинска капа – ‘’’венец’’’ ( Скопска Црна Гора ), украсена со најразлични украси на горниот дел се китела со полски и друг вид на цеќиња. Сличен начин на украсување на главата со цвеќе се практикувал и во многу други средини. Ваквото китење некои го сметаат за остаток од античкиот венец со цвеќиња кој преку Визајтија бил прифатен во скоро сите европски земји, најпрво како украс од цвеќе, а потоа во таква форма почнал да се изработува од благородни метали. Во китењето со природни средства голема примена имале обоените пердуви од рзни птици. Украси од обоени пердувиноселе девојките и невестите. Мариовските невести носеле ‘’’перјаници’’’ една година по венчавањето. Особено биле омилени пауновите перја, со кои е поврзано и верувањето за заштита од лоши очи и уроци. Генетски гледано, китењето на косата и главата спаѓаат во најстарите форми на украсување. Потврда за тоа можат да бидат разните архаични украсни елементи од долги волнени рески кои се носеле прикачени за косата и плетенките во вид на ‘’’коцели’’’ и веќе спомнатите невестински превези со мошне старо потекло ( сокаите и убрусите) , скоро секогаш украсени со везена декорација и дополнителни украсни елементи ( школки, монистра и метални украси). Добар дел од нив, украсени со стари метални пари, може да се смета за појава сврзана со раното продирање на стоковно – паричната размена во македонското село. Ваквото украсување има длабок народен карактер од причина што многу украси од овој вид не се поврзани со занаетчиското производство. Метални монети користени како украс и накит, прикачени за плетенките од косата, или аплицирани на парче ткаенина, редени како рибини лушпи, во вид на масивни украси за градите:

1. Гердан ( Кумановско, Прилепско – битолско Поле)
2. Леденик ( Скопска Блатија)
3. Панѕур ( Горни Полог)
4. Ржонде (Горна Река)

Се вбројуваат меѓу највпечатливите форми на украсување кај македонските женски народни носии. Непомалку атрактивни се и примероците на метални пари аплицирани на сличен начин како пресходните, како ‘’’пренизите’’’ и ‘’’узуобрските’’’ ( Села под планината Сува Гора), невестинските ‘’’подбрадници’’’ ( Скопска Блатија, Горно Брдо, Солунско Поле и многу други). Со слична намена се користени и златни монети ‘’’алтани’’’ - појава што најдиректно е поврзана со желбата за истакнување на економската моќ и општествената положба на носителите. Развојот на накитот, дело на специјализирани мајстори златари и кујунџии, може да се следи од периодот на сртедновековието и многу порано. Препознатлив каков таков тој егзистира најдоцна до крајот на осумнаесетиот век, кога всушност доаѓа до забележителен прекин на уметничките занаети, онакви какви што до тој период опстојувале. Како резлутат на ваквата состојдба само одделни постари примероци се задржале до крајот на девтнаесетиот век. Во текот на истиот век, како карасктеристичен накит – составен дел од градтските женски носии е ‘’’тепелакот’’’ , коцлест сребрен украс што се носел врз невестинска капа , украсен со дополнителни елементи од сребрени пари прикачен за сребрени синџирчиња. Преку градските центри тој се појавува и во селските средини со поизразена економска моќ. Најкарактеристичен женски накит од составот на македонските натродни носии се ‘’’пафтите’’’ . По форма претежно округли, кубести или листовидни. Како најрепрезентативни, со впечатлива убавина се издвојуваат пафтите застапени во носиите од делово од Западна Македонија: Река – Мијаци, Битолско – прилепско Поле, Голо Брдо, Мариово како и во делови од Југоисточна Македонија: Светиврачко, Петричко, Драмско Поле и Серско Поле. Покрај споменатите пафти, во составот на мијачката носија, свое посебно место има крактеристичната сребрена ‘’’игла’’’, за на глава и специфичниот накит ‘’’низалка’’’, во форма на широка мрежа од сребрени жици, украсен со богат поткит од ситни лиени филигрански плочки и големи сребрени пари. За разлика од женскиот, машкиот накит е поскромен. Најкарактеристичен машки накит е сребрениот ‘’’ќостек’’’ за саат, што се носел прикачен на градите. Овој вид накит, привилегија за граѓанскиот слој во селските средини го носеле глано поимотните селани. Накиотот од занаетчиско производтво се изведувал од разновиден материјал: злато, сребро, месинг и метални легури. Најзастапени техники се:

• Лиење
• Чукање
• Гравир
• Филигран
• Гранулација.

Произведуван главно од македонските занаетчии во напознатите којунџиски центри: Струга, Охрид, Битола, Дебар, Крушево, Скопје, Прилеп, Кукуш, Воден, Солун и друго, во голема мера се одликува со голема разновидност и изобилство од украси, со богат поткит од апликации од скапоцени камчиња, емајл , обоено стакло и седеф во разни комбинации. Покрај доминантната застапеност на менталниот накит, во украсувањето на облеката и комплетниот телесен изглед свое место има и монистрениот. Истиот, со голема инвентивност и вештина го обликувале жените од ситни или покрупни монистра, понекогаш во комбинација на пулејки исплетени или извезени во вид на разновидни колани, ѓердани, нараквици, подбрадници, кустеци и др. Како највпечатливи се издвојуваат ‘’’ќостеците’’’ кои подеднаво ги носеле мажите и жените.

Епа народе, повелете...

Коментирајте, споделувајте мислења, ставајте слики и пишувајте задолжително од кој крај е носијата.

• Минтан - долна облека од клашна, украсен на предниците и ракавите со кадифе, згора извезен со срмено "букме" и гајтани. Вез - "лоза" се закопчува со сребрени филигрански петлици.
• Кошула-"тнока" - од домашно дебело платно и целосно извезени ракави. Го добила името по главниот орнамент застапен на ракавите и кошулата.
• Елек - од домашно платно, предниците потплатени со "свита" - чова и згора украсени со срмени гајтани и позлатени петлици.
• "Клашненик гувеалски" - горна облека, од домашна бела клашна. Предниците - "свитките" богато извезени со срмени и "алосани" гајтани, "букме" и позлатени "петлици". Долу клашеникот е украсен со гајтани и бикме. Наместо ракави има "паткавици" - "рокави" (украсни парчиња што се спуштаат низ плеќите).
• Појас - ткаен четворно од "чиста" црвена волна. По краиштата богато украсен со "киски" - реси.
• "Препашка" - појас, лито ткаена од алова преѓа со прави шарки, по краиштата украсена со "китови" - реси и "поплети".
• "Ризинче" - свилено шамивче, индустриски производ.
• "Фута стамболска" - скутина, цариградска копринена, украсена со "колца".
• Шамија - свилена со "киски" - реси, индустриски производ.
• "Чапрази" - со "трепетушки" - пафти со срмен колан.
• "Низалка" - накит за потпојас, со три реда синџири поткитени со сребрени пари, кувенџиска обработка.
• Ѓердан - поткитен со "дубли" - златни пари.
• Чорапи "гувеалски" - плетени од волна, ишарани со шарбите "петнаесет игли" и "девет игли".
• "Врзаници" - невестински чевли, направени од жолта и црвена кожа "сафтијан", ишарани со "з'мба".
• "Калемќар" - волнена шамија за на глава, индустриски производ.
• "Игла" од сребро - накит за на глава со четири реда синџири, а на средина со чапрасчиња, кувенџиска изработка.
• Ушници со трепетулки - накит за над уши.
• "Плетеници" - украс за на коса, направени од волнени "алосани киски" - рески, украсени со плетеници и "жапки".
• "Сокај" - украс за на глава, направена од алова "свита" - чова и платно. Долниот дел украсен со срмени ширити и китки

Мијачка машка народна носија

• Кошула - од тенко домашно памучно платно.
• "Жамадан" - минтан од "свита" - чова, со капаци околу рабовите опточени со машински "тегели" од жолт и црвен конец од макара. Предниците и ракавите украсени со купечки "петлици" - копчиња.
• "Бечви" - од бела клашна насекаде по рабовите украсени со црни гајтани, од страните имаат по два "жеба" - џеба, а напред кај "кутелецот" има два цепа за полесно облекување на бечвите.
• Појас - исткаен од "чиста" - вишна волна, четворна ткаенина со прави шарки.
• "Зобанче зетовско" - од темна или црна клашна. Горна облека долга до појас со "ќулавка" - широка јака која се употребува како засолница од лошо време, дожд, ветер и друго и куси "рокави" - ракави, терзиска изработка.
• "Кече" - капа од црн сатен, украсено со "машински тегели", занаетчиска изработка.
• "Чипили" - чевли од црна кожа. Чевларска изработка.
• Чорапи - "ластиклии", плетени од црна волна.