Прочитана книга што оставила длабок впечаток

Маестрално, Венко!

(Венко Андоновски: Вештица. – Скопје, „Култура“, 2006)

Кристина Николовска

   Овој роман не се чита. Овој роман се живее...

 Сведоштвото за геноцидот на т.н. „вештерки“ од 17 век во Хрватска е потресна метонимија за уште поголемите инквизиции. Тие инквизиции сè уште „патуваат“ и се „преселуваат“ низ времињата и просторите. И тоа кога фикцијата е идеално алиби за постоење на – реалноста. Така вештиците се фикција – совршено конструирано алиби за стварноста на морбидниот свет на: тужители, истражители, гонители, џелати, крвници, казнувачи, инквизитори (на живот и на страст). Угледно маскирани во: униформи, улоги, функции, позиции... Се прави логичка инверзија: ù се суди на фикцијата, на наменски конструираниот свет, наместо на својата, „нечиста“ реалност. Се прави општествено, институционално и јавно скрнавење и масакрирање на убавото и умното – поради сопствената импотенција. Тоа е друго име за власта, за политиканството, за квази-идеолошкото морализаторство, за духовната травестија, интелектуална проституција, идеолошкиот хомосексуализам и хипокризија. Таа ерозија на моралот води кон неповратно лизгање на аксиологиите и конечен катастрофален земјотрес на аксиологиите!
        Тој масовен, одглумен хистеричен егзорцизам – е чист артизам на наводно истерување на ѓаволите. Таа злоупотребена демонопатологија – или опседнатост со ѓаволот, како вечна демономанија низ вековите само се травестира, премаскира, препакува, пререкламира. И тоа не само меѓу половите, туку и меѓу секој пол на: доброто наспрема лошото, убавото наспрема грдото, слободното наспроти затвореното, љубовта / омразата, страста / импотенцијата, слободата / фрустрацијата, итн.
        За сето тоа постои „тајна документација“, записници, закони, извештаи, каде фикцијата се „обесчестува“ и се злоупотребува како псевдо-факт. Но, во тој свет на документација, архиви, судови – не се трага само по најважниот и најтајниот можен документ. А токму по тој документ трага еден од авторите.
        Има ли потаен и понеодгатнат документ од – човекот?
        Потрагата по него, како драгоцено тајно сведоштво на столетијата и универзумите, се води токму – преку приказните на ова дело.
        Така се отвора светот на инквизицијата. Ужасните сведоштва за геноцидот на т.н. „вештерки“ стануваат најуверливи преку потресна „хорор-документарност“. „Оти крвта пишува, а не мастилото“1, вели наративниот глас. Морбидната фактографија за направи за мачење со детални описи на инквизиторски оргии се место на стравотни „три точки“, каде „читателот со солзи ја допишува приказната!“, според нараторот. Нашиот „ракопис“ од солзи за овие ужаси е – реплика на крвта која „капе“ од масовната трагедија.
        Но, преку јавните инквизиции се распукува и опасниот свет на „невидливите“, „духовни“, „лични“ инквизиции. Таа „внатрешна“ инквизиција или автоинквизиција ни се случува и нам. Секојдневно, невидливо, тајно – кога токму ние сме „гонители на (измислените) вештици“ во самите себе, како „овластени (себе)егзекутори“ на убавото и слободното – во себе. Тоа е Вештицата која ние самите невидливо ја палиме и ја ставаме на клада. „Внатрешната“ инквизиција се прави во име на малограѓанското „судство“, во име на нашата локална малограѓанска, маалска инквизиција, која е сенка на глобалната, средновековна или нововековна...
        Таа инквизиција е управител на нашите самосоздадени „доживотни зандани“2. Такви „затвори“, според нараторот, се најголем дел од денешните бракови, како и нашите професионални, социјални и статусни улоги. Архитектите сме ние, а новата „квази-вера“ е нејзиното величество – глумата. „А стравот е победен со помош на лагата,“ вели раскажувачот.
        Во модерните инквизиции постојат и невидливи „духовни“ инструменти за (само)измачување и мачење на другите.
        Но, од таков хорор-свет на делото Вештица – се раѓаат најнежните и најљубовни можни приказни во ова дело.

Романот е дом на неколку приказни. Оти веќе не постои само една приказна и не ја раскажува само еден. И не ја читаме или допишуваме на само еден начин. Таа полифона читателска херменевтика е составен, креативен дел на творечкиот процес, кој се прави јавно и колективно, пред нас.
        Приказните се „златно-ехо“ една на друга. Приказни-ехо, приказни-сенки. И ликовите се сенки едни на други. Фабулите се деца-потомци на предците. Драмите, трагедиите се роднини кои отпосле се препознаваат. Сето тоа низ столетија, низ времиња, низ прапростори...
        Тоа полифоно, полисемично „читање“ на животот се прави преку пресликување на сториите, емоциите, интимите. Преку читање на „книгата-стварност“. Така приказните растат – во животи, дотогаш неоживеани. Така и животот станува – поживот. Оти се „читаат души“, а не само хартија. Читаме „невидливи“ писма, читаме „човек-писмо“, „девојка-писмо“, „жена-писмо“, „лице-писмо“. Животот се чита, а приказните се живеат. Така оживува потресната драма за вештерките, така „крв“ добива и средновековната Јована и современата „црвенокоса“ убавица, оти веќе не се осудени само на „живот од хартија“. И тоа, токму кога нашиот живот сè повеќе станува „живот-хартија“, „живот-монитор“, „живот-излог“ – во ерата на воајерството!
        Приказните се дешифрираат меѓу себе, но не само за потребите на повисоките цели на делото, туку и во име на поголеми растајнувања на масовни цивилизациски феномени, како што е примерот за видео-перверзиите на 21 век, кои се откриваат како потомци на прафрустрациите – средновековните оргии, визуелно документирани уште во 17 век.

Романот има полифона структура. Од сосем природни потреби, не од теоретски. Може ли да се „чита“ еден живот без низ него да се „прочита“ барем уште еден? Може ли да се доживее „туѓата“ приказна – ако не стане „своја“? Или „својата“ да стане и „нечија“? Во ист океан се влеваат трите приказни на делото, и праприказните и постприказните... А ние неусетно и несвесно посвојуваме. Така се посвојуваат: сториите, емоциите, состојбите, амбиентите, дијалозите во дворецот наречен Вештерка. Има ли покултна позиција од сетилна, емотивна и интелектуална отвореност: кон праприказната за забранетата љубов на отецот Бенџамин и на Јована, кон фиктивната автобиографија на авторот, и кон препознавање на својата приказна во „туѓите“ приказни. Така приказните „се читаат“ една низ друга. Така взаемно се осмислуваат и „разговараат“ помеѓу себе... Како што и животите може да се коментираат еден со друг. И така да се преосмислуваат... Но не со зборови. Со живот.
        Паралелните приказни не се одделни и независни светови, кои ги следиме низ неколку екрана. Тие покажуваат афинитет една кон друга. Трите приказни елегантно и грациозно – се преплетуваат како три утоки на златна речна плетенка. Но за тој преплет, постои само еден раритетен крунски доказ. Тој конкретен „физички“ контакт или канал меѓу нив – е предмет. Токму ножот е артефакт или „мостот“ меѓу приказните. Тој „се сели“ од една приказна – во друга.
        Но зошто и луѓето да не бидат „мостови“ низ столетијата? Црвенокосото (интернет) дете е можна сенка на инквизициската Јована, а тие пак се можна визија или пак сон на реалната девојка. Исто како и асистентот, кој е можно ехо на отец Бенџамин, а двајцата можеби се само привид на авторот, кој посакал да стане лик. Играта на можности е безгранична, оти постои една точка во сечии живот. Во таа точка влегувате откако идеално ќе ја „истренирате“ и конечно – постигнете сопствената животна улога, што сте си ја задале себе си, како домашна задача. Но токму од таа улога – професионална, приватна, социјална, контекстуална – посакувате да излезете! Како и авторот на романов што посака јавно да излезе од својата улога во ова дело! Замислете дека можеби некаде постои виртуелен огласник, во кој под шифра можеме да ги менуваме своите улоги. Но не како перверзија, туку како можна игра – кон нов живот.
        Таков можен, суптилизиран огласник за размена на стари, „износени“ улоги за нови – станува и овој роман. Игротека за возрасни! Кога веќе трансферот не може да се одвива слободно и јавно. Оти, следува и казна ако не сте доследни на сопствената улога и на својата „зандана“.
        Романот ни дава нова идеја за нов живот. Преку софистицирана игротека и мудротека. Романот е нова врата кон Вашиот нов живот. Живот во кој бирате одново.
        Се бирате дури и себе... Или пак вечно се разминувате со себе...

Соработка на диск*рсите е можна, полнокрвна и животворна. Оти може и од гола убавица да „потече“ есеј, или од свештеничка руба да „капне“ сосем човечка и љубовна реплика. Топло е, сосем човечки е од униформата или рубата да излезе емоција, како што од голата убавица е можно да потече филозофска река, која се отвора кон океанот...
        И типовите на диск*рс се во взаемна еротизација. Меѓусебно е „надразнет“ светот на диск*рсите. Таа стимулација е најсочна „храна“ на „сокот“, кој го произведува динамичкото во ова дело.
        Но која е поентата на „миксот“ на диск*рсите? Секако, не е тоа гол експеримент, туку е насушна потреба за уметничка автентификација не само на диск*рсите, туку и на универзумите на мислење, на чувствување, на доживување. Сиот тој комплексен, сложен процес на водење на љубов на диск*рсите, не е напразно помодно блудничење или парада на очигледни брилијантни способности на творецот на ова дело. Тоа е можеби најакустичниот можен дијалогизам меѓу ентитетите и најсофистицираните теории, кои може да се разберат и низ „ини векови“. Нема завеса меѓу нив. Тоа е доказ дека ако еден автор посакал да се „дисперзира“ на неколку автори, значи дека може да води полифон, најдлабок интелектуален и емотивен разговор, внатре во домот негов. А домот е романот, кој е неверојатно компактен во сиот тој декомпозициски процес, оти парадоксално е, колку што романот покажува потреба да се декомпонира, толку од заднината се составува нова, потенцијална композиција. Но таа не е „тврда“ и конечна даденост, оти се допишува низ вековите... А ние сега само сме транзитни коавтори на делото, кое допрва ќе се допишува...
        А замислете го само „зачинот“ на сето тоа... Најнежните детски сцени, на кои сите ние низ „sfumato” се сеќаваме: сцената кога детенцето во „Фиќо“ заминува со родителите на одмор и го лепи носето на задното стакло од колата. Или кога Анте и Варошлија, заедно со Татко – се опиени од отровот на печатарското олово од „Нова Македонија“... Замислете го само тој сетен свет... Тие веќе одамна – се литература... и додека беа живот...

Ова е само дел од оригиналните постапки со кои ова дело инвентивно расчистува со праклишеата во наратологијата, но и во – ж и в о т о л о г и ј а т а. Едно од тие оспорени клишеа е дамнешното: „литературата ја имитира стварноста“. Авторовиот идеал е обратен: фикцијата да ја продуцира стварноста! Да ù даде нова, можна идеја на реалноста! Тоа и се случува во делото. Сите дирекции на наративниот глас се упатени кон црвенокосата девојка. Таа ги следи љубовните упатства преку писма, преку делови од романот кој се создава во меѓувреме. Тој застарен облик на комуникација има нешто што ниедна електронска пошта и телефонија не може да ја овозможи. Во свет во кој заборавивме што е тоа писмо, што е тоа роман, веќе и не може да постои класично писмо, ниту класичен роман. Ни имитација на една стварност. Иако знам дека придушен сон на секоја двојка или потенцијални љубовници е токму овој тип на комуникација – преку одлагање. Оти ова е роман во вечно одлагање, тој се допишува со Вашиот живот. Моливчето внатре во романот, или страниците кои се за допишување, се само симболика за алатот кој ни е неопходен. Да го допишуваме, или да го препишуваме својот живот. Онака како што авторите или авторските гласови во ова дело тоа го прават.
        Во свет на маркетинг, во свет во кој нападно се рекламира (веќе истрошената) идеја за живот, во свет во кој е опасно сериозно да ги следите упатствата за идеален изглед, свет на диети, закони, правила, тортури, инквизиции, медиумски линчувања. Оти светот очајно им припаѓа на етикетите, рекламите за т.н. „идеален“ живот. Во свет на невидливи студија, сцени и локални Hollywood-и, здраво ли е да посакаме друг (нережиран) свет, од кој можеби ќе добиеме нова идеја за живот?
        Оти ние сме највозвишениот преплет на приказни

Затоа, слободно „влезете“ во романот Вештица некое време. Поживејте го овој роман... Читајќи го. А потоа, така чисти и обновени, пак „влезете“ во своите животи...
        Па ако искрено го живееме делото Вештица , а не само да го читаме – тогаш се раѓа нова, најсвежа можност и идеја – да почнеме поинаку да го читаме и нашиот живот. И тоа не отпосле, како неми сведоци на сопствениот живот, туку како главни ликови. Онака како што читателот во ова дело се побунува и сака да биде автор. Ако после вашата средба со ова грандиозно дело, почне да заживува новата, свежа идеја за вашиот нов живот – мисијата е исполнета! Особено ако после нашиот најнов живот со делото Вештица – се ослободиме барем од една инквизиција или од еден затвор. Сторете го тоа, во оној момент кога авторот сака да излезе од светот на кориците и да се упати кон вас, вие – упатете се онаму каде што тој излегол...
      
        Можеби себе си ќе си бидете помалку таен документ...
        Оти можеби некаде сме запишани, а не знаеме. Можеби токму ние сме нечија сонувана приказна или лик. Или сме „писмо“ кое некаде е запишано. Можеби сме и роман или „парче“ од роман. Нечиј незнаен сон...
        Можеби некој веќе ги напишал нашите животи и ни дал нова идеја за осмислување.
        Оти ние сме само можна метонимија на самите себе. Засега сме само – она што мислиме дека сме. А тоа е само – дел од можните ние!
        Како што и приказните се само помал дел од поголема приказна, која постојано се преопишува и пресоздава...
        А романите растат од свет на темнина...Тие се осветлување...

Имам чест јавно да му благодарам и да му се поклонам на авторот за делото. Овој роман е новото убаво лице на македонската култура! Лице, од кое светот ќе чита...

*        *        *

Овој роман не се чита, тој се живее... Како и секое ремек-дело.

        Маестрално, Венко!.........