Најславните скопски кафеани

"Скопската ноќ има своја особена боја, каква што обично ја имаат градовите горди на својата убавина. Кафеаните се преполни преку целата ноќ, во нив се свири, се пее и се игра"...пишува Данило Коцевски

Ех, скопските ноќи и кафеани. Се лажете ако мислите дека само денес старо и младо "окапуе" по кафеаните. Не, Скопје како град има долга и богата кафеанска традиција. Еве еден романтичен запис за боемскиот живот од периодот помеѓу двете војни: "Скопската ноќ има своја особена боја, каква што обично ја имаат градовите горди на својата убавина. Кафеаните се преполни преку целата ноќ, во нив се свири, се пее и се игра". Еден хроничар од тоа време, кој се потпишувал како Калиф, ги издвоил следните три најславни кафеани во градот: "Маргер", "Париз" и "Москва".
Во нив секогаш имало посебна атмосфера. "Маргер", која е наоѓала на плоштадот, се сметала за најбоемско собиралиште. Доаѓале уметници, студенти, новинари. Книжевни разговори и караници се воделе и "преку маса", што било особено забавно за посетителите. Така нè известува Калиф во своите записи. Во "Маргер" пеела темпераментната интерпретаторка на руски ромски романси, г-ѓа Наталија Вишњакова. А "Париз"? Таа кафеана не случајно го добила името. Неа ја посетувале богатите скопски трговци, особено почитуваната еврејска скопска елита. Музичка капела свирела беспрекорна музика за игра. Групата била предводена од г. Перица Пажин. Иако за "Москва" се велело дека е "бирократски штаб", дека се собирале службениците, сепак и во неа имало пријатна атмосфера и добра музика. Настапите на популарната Софка претставувале атракција. Најголемо воодушевување и аплаузи кај публиката предизвикувала песната "Ајде слушај, слушај, калеш бре Анѓо, што тамбура свири". Зошто тоа било така, се разбира, не е потребен коментар.
Но, не станува збор само за овие кафеани. Во Старата чаршија меаните "љубоморно ја чувале пијаната романтика на Истокот - со чочеци, дајриња и чудно расплаканите ориенталски виолини". Најпознати биле "Јанчев ан", "Маврово", "Фенерли ан". Треба да се споменат и славната "Идадија", "Бристол", потоа "Румба", "Ислахане" (Кермез), кафеаната "Океан". Со "Океан" е поврзан и еден к*риозитет. Познатиот сликар Никола Мартиновски го насликал ентериерот на оваа кафеана, која се наоѓала во близина на поранешната Мала станица, со еротски сцени. Подоцна овој објект беше урнат. Во близина на првата Железничка станица во Скопје се наоѓала и кафеаната "Тутанкамон", која го добила името според тогаш откриената Тутанкамонова гробница во Египет.
По војната, познати се кафеаните и рестораните: "Македонија", "Јадран", "Победа", "Пелистер", "Букет", "Метропол", "Клубот на уметниците" (подоцна "Јоле"), "Шар", "Меркез" (во Старата чаршија), "Македонска куќа", "Крушево", бавчата "Балкан", терасата на Домот на градежниците, бавчата "Опатија", "Турист", "Инвалидски дом", подоцна "Панорама", "Континентал", како и оние што останаа од пред ослободувањето. Со посебна боемска атмосфера се изделуваше кафеаната "Зора" во близина на поранешната Женска гимназија, на Илинденска. Оваа кафеана ја овековечи и писателот Димитар Солев во романот "Зора зад аголот". Во неа се собирале професори, боеми, новинари, уметници со искричав дух, со маалски урбан менталитет, преполн со хумор и иронија. Во кафеаната "Зора", од желба да се имитира светот, наместо шатобријан се порачувало "Шопенхауер за две особи" за да се заклучи дека "според сите слаби писатели националната идеја, социјалната правда и идеалот за иднината се раѓаат во кафеана".
Во времето на нашата младост во шеесеттите и седумдесеттите години, не постоеја многу кафеани посетувани од младите. Одевме, главно, во "Пелистер", не во овој денешниов (поранешен "Дал Мет Фу") туку горе, на катот. Срамежливо пред девојките ги испивавме првите вињаци и ги пушевме цигарите "билјана" со необичен, син филтер. Одевме во "Маракана", а кафеаната "Карпош" беше собиралиште на студентите, со незаборавниот џубокс. Надвор од градот, главниот правец беше кон "Чардак", "Четири воденици" или "Сарај". Толку за кафеаните. Диско-клубовите и слаткарниците се скопска приказна што треба посебно да се раскаже.

Незаборавните скопски слаткарници

И ден-денес се прераскажува за бозата во "Апче", "Баш Пеливан","Охрид", во "Шехерезада". Ако денес влезете во слаткарницата "Апче", во еден агол ве пречекува натписот "Боза Апче, легенда што се пие". Ако се вкусни, и легендите можат да се пијат, зошто не?...Пишува Данило Коцевски

Ако сте добар фраер, најпрвин ќе и предложите на девојката да тргнее со вас. Ако таа се согласи, тогаш право во слаткарница. На боза и сладолед, на тулумби и баклави. А потоа во кино. Или обратно, во кино, па во слаткарница. Така беше некогаш. Но во сите варијанти, слаткарницата беше неизбежна. И ден-денес се прераскажува за бозата во "Апче", "Баш Пеливан","Охрид", во "Шехерезада". Ако денес влезете во слаткарницата "Апче", во еден агол ве пречекува натписот "Боза Апче, легенда што се пие". Ако се вкусни, и легендите можат да се пијат, зошто не?
Една од најпознатите слаткарници пред војната, која се наоѓала на денешната улица Македонија, била слаткарницата "Милка". Во еден запис од тоа далечно време се вели: "Слаткарницата 'Милка' има најбогат асортиман - сува мињоне, фондан фре, торти, кремови сладолед во парфе. Секоја конк*ренција е исклучена". Тоа е, секако, зачетокот на модерните европски слаткарници. Друга позната слаткарница на која денес скопјаните со воздишка се сеќаваат е слаткарницата "Пчела". Таа се наоѓала спроти училиштето "Гоце Делчев", веднаш до неговите полукружни, раскошни скали. Особено била позната по шампитите. Интересен е податокот дека зградата во која се наоѓала оваа слаткарница сè уште постои. Тоа е објектот изграден пред војната, во близина на денешното кафуле "Џек Даниелс". Оваа слаткарница ја држело семејството Мисовски, по потекло од с. Гари, а потоа ја презело Градското слаткарско претпријатие "Малина".
Една од најпознатите слаткарници пред земјотресот беше "Пошта". Се наоѓаше во близина на Поштата, наспроти Куклениот театар и првиот дуќан за чистење на чевли на мајстор Панта. Во неа често навраќале и фудбалерите по некој успешен натпревар. Најпознати, секако, се и некогашните слаткарници "Цариград", наспроти киното "Култура", и "Вардар" на сопственикот Соломон, во близината на Парламентот. Во неа биле познати бозата, која ја правел дедо Илија, колачињата оревовки, како и првите гумени бомбони. Слаткарниците "Ванила" се приказна за себе. Пред земјотресот, постоеше слаткарница "Ванила" на ул. Никола Вапцаров, а слаткарница со истото име и на истата улица постоеше и по скопскиот земјотрес. Во седумдесеттите години, кога се изгради Градскиот трговски центар, младите одеа во "Ванила", која со право ја сметаат за своја. Една од најпознатите во градот, секако, е "Баш Пеливан", битпазарската легенда. Во сеќавање ни е останат мајсторот Ќајче Сељам, неговите слатки и бозата, но и Мими, нашиот врсник од детството, кој до неодамна ја водеше слаткарницата. За жал, денес, а тоа малкумина го знаат, "Баш Пеливан" веќе не постои. Урната е до темел, а на нејзино место неодамна е изграден ресторан "Ориент". Во Маџир маало најпозната беше слаткарницата "Пилот", сè уште зачувана во спомените.
Слаткарницата "Охрид" во Чаршија е една од легендите. Неа денес успешно ја водат Азис и неговиот син Реџеп, а таму сè уште ќе го најдете старото добро ашуре, кајмачина, салеп, шеќерпаре. Со насмевка ќе ве пречека и ќе ве послужи Адиљ. И еден к*риозитет - во неа постои уметничка слика, изработена од една американска хуманитарка вљубена во оваа слаткарница, на која пишува "Кај си? Јас сум во слаткарницата 'Охрид'". Во средината на шеесеттите години најпопуларно кино беше "Карпош". А по киното, се разбира, во легендарната "Апче". Неа денес ја краси сликата на основачот Исман, а неговите наследници Елем и Мефо успешно ја водат. Гордост на големата слаткарска традиција во Скопје е и "Шехерезада", за чија популарност се најзаслужни чичко Мустафа и неговиот син Наим. Денес особено се посетени и популарни слаткарниците "Палма", потоа "Крин", "Моцарт", "Канела". Со слаткарниците е исто како и со љубовта - првите слатки, првата боза и сладолед никогаш не се забораваат

starata gevgelija?

        

...paa, ne bi rekol deka na ulicava ima golema razlika denes osven shto....drvata se ...najverojatno porasnati.

aha da...i banderana od sred ulica e  trgnata!

Ослободувањето од турското ропство градот Скопје го дочекал со криви, нечисти и голем број некалдрмисани улици и сокачиња со стари куќи од плитар бондрук.

(Дел од центарот на градот во непосредна близина на Офицерскиот дом)

За уредувањето на градот патријархот Варнава пишувал дека Скопје треба да се уреди онака како што му доликува на град од негов ранг.

Во 30-тите години на 20 век за градот Скопје биле донесени решенија во врска со модерната изградба на  градот. Освен планот за изградба на железничка станица, била предвидена и изградба на улици, особеноуредување на улицата “Крал Петар” пробиена во 1911, која се протегала од Железничката станица до Камениот мост.

Во тоа време во Скопје немало ниту една улица со голема ширина и право трасирани линии. Тоа било наследено од минатото, кога Скопје било под османлиско владеење. Тогаш, наместо модерни и право изградени улици, постоеле мали сообраќајни релации и криви, тесни сокачиња. Пред сé, градот се делел на два  нееднакви дела. Десната страна на реката Вардар имала европски облик со модерен начин на живеење и таму било концентрирано христијанското население. Градот на левата страна имал рамно земјиште, додека другиот  дел бил лоциран на брановиден терен. Улиците на левата страна биле неуредени и испреплетени со многубројни сокаци и ќорсокаци, а на  десната страна многу од улиците биле прави.

Двата дела на градот биле поврзани со Камениот, Железниот и три дрвени мостови за пешачење кои биле лоцирани во непосредна близина на Камениот мост.

Заради полесна ориентација, градот на левата страна на реката Вардар се нарекувал Старо, а на десната  Ново Скопје. Улиците на Скопје биле одраз на севкупната урбана, културна и економска историја на градот.

Како што рековме, сите улици во Скопје биле криви и куси, а најдолга и најпрометна била улицата Крал Петар која преку Камениот мост продолжувала преку Покриената чаршија, покриената река Серава и  излегувала до Чаир. Таа улица го пресекувала градот. Маалата со христијанско население биле доста оддалечени од Чаршијата и во нив имало кратки  улици. Некалдрмисаните улици биле многу тесни и калливи. Тие биле трасирани произволно, без ред и план, а повеќето од нив се вкрстувале меѓу себе на повеќе места. Покрај улиците се простирале високи ѕидови, широки порти, мали вратичиња и прозорци со ќепенци кои речиси секогаш биле затворени.

(поплочена улицата Серава во Пајко Маало)

Маалата се делеле на помали делови и малите тесни сокаци добивале имиња на некоја угледна турска фамилија, на некоја знаменитост или според некоја особеност, како на пример Хамам сокак, Хаџи Настин сокак, Чаур сокак, Босна сокак, Тесно сокаче, Широко сокаче, Ќорсадиков сокак и други. Ќорсокаци имало не само во стариот, туку и во новиот дел на Скопје. Најмногу  ги имало во Карадаг маало каде што тие претставувале вистински лавиринт.

На десната страна на р. Вардар, каде што имало доселени христијани, улиците биле прави.

Во првите децении на 20 век Скопје бил нечист град. Немарноста на населението, недостигот на санитетски организации, примитивниот сообраќај и приливот на селани од скопските села кои обично доаѓале со запрежни коли придонесувале за уште поголема нечистотија. Влегувајќи од Куманово во Скопје, кај Гази Баба, се одело низ просторна калдрмисана улица со дуќани, покрај Воената болница,  низ тесни уличиња  за да се стигне до реката Вардар.

Во периодот помеѓу двете светски војни градот интензивно се ширел. Почнувајќи од 1929 до 1941 година, кога претседател на Општината бил инж. арх. Јосиф Михајловиќ, во градот биле изградени улици и плоштади со големи правоаголни камени коцки. Тоа биле денешните улици  “Маршал Тито” со плоштадот, булеварот “Илинден”, улиците “11 Октомври”, “Мито Хаџи Василев Јасмин”, “Орце Николов”, Кејот “13 Ноември”,  мостот “Слобода”  (1936)  поплочен со дрвени коцки и други. Со новиот регулационен план  за уредување на градот, се предлагало внесување на  нова планиметрија слична на планиметријата на европските градови  со елементи на плоштад, улици, блокови и слично во кружно-радијален систем. Планот за првпат ја навестил улицата “Престолонаследникова” (денес “Максим Горки”), радијална улица што го поврзувала Плоштадот со првиот кружен булевар.  Усовршувањето на уличната мрежа во Скопје отпочнало со појавата на моторните возила кои извршиле револуција во сообраќајот. Тие ја оштетувале калдрмата. Потребата од поплочување на градските улици била примарна од сообраќајно-технички карактер, а пред сé од хигиенско-санитетски. Ширината на улиците се одредувала “на око”. Железниот мост кој бил изграден уште во 1905 година, ги задоволувал потребите на скопјани и бил најфреквентно место во градскиот сообраќај.За првата калдрма на овој мост не се знае многу. Според кажувањата на старите скопјани, првата калдрма во Скопје била ситна или како што уште ја нарекувале “турска”. За време на Првата светска војна и Балканските војни била направена камена калдрма од  “бртон-макадам”. По спомнатите војни, калдрмата на Железниот мост требало да се поправи. Секоја година таа се обновувала со толчен камен, одозгора попрскан со песок. Нерамните места, честопати, имале само “козметичко дотерување” со пополнување на јамите и вдлабнатините со песок. Есенските поправки на мостот биле задолжителни, бидејќи во спротивно, мостот би  бил непрооден. За ваквите поправки биле потребни големи финансиски средства. Пред Втората светска војна, во полоша состојба бил мостот кај Гранд Хотел кој бил поплочен со дрвени коцки.

(Калдрмисување на улица, Скопје 30-ти години)

За санација на улиците и мостовите биле потребни занаетчии калдрмаџии или како што ги нарекувале “поплочари”. Тие се занимавале со поплочување на тротоарите со мермерни, камени, бетонски плочи, плочи со бетонска или обична подлога од чакал, т.е. ситно кршен камен или крупен речен песок измешан со ситни камчиња. При поплочувањето се водело сметка за местата за шахти за водоводни и телефонски инсталации. Калдрмисувањето на улиците со коцка од камен врз бетонска или обична основа, исто така, го вршеле калдрмаџии.  Имено, во тоа време се појавиле улици со калдрма и решетки за канализација.Освен камените коцки од две димензии, за калдрмисување  се користел и обичен неделкан камен во неправилна форма. Ваквиот камен одозгора “се облекувал со кошула” од асфалт за да се постигне водорамна површина. Од хигиенски причини требало да се прекине со постоечката пракса за дотерување  на  мостовите  и улиците со песок. Во врска со тоа во весниците се покренувало прашањето за одржување на калдрмата, олуците, сливниците за отстранување на нечистите води. Дури постоело и техничко решение за ово прашање, според кое,  длабочината на патните олуци требало да изнесува од 10 до 15 цм, а сливниците требало да имаат растојание од 50 до 150 цм. Во техничките параметри спаѓал и благиот наклон на сообраќајниците од 0,20 до 025% и калдрмисување на улиците со два и повеќе вида калдрма, со што тие би станале попрактични и поубави.

  Уште во 1929 година почнале да се калдрмисуваат со ситна коцка  сите улици  што се протегале кон Железниот мост. Коцката се набавувала од околината на село Ѓурковица кај Сурдулица од микро гранит кој бил јак камен од еруптивно потекло.

Коцката се ставала на песок, 5-7 цм дебелина, врз израмнета подлога однапред поставена со “жорес-железо”. Иако калдрмисувањето не било евтина инвестиција, тоа било едноставно решение за улиците и мостовите. Од разните превозни средства се оштетувала калдрмата, се создавала прашина и се загадувал воздухот.  Поради тоа,  старата калдрма не можела повеќе да се користи и се јавила потреба за нејзина замена. Ситната коцка од Железниот мост, по осумгодишно користење, била пренесена на некои споредни скопски улици, каде што не се одвивал толку интензивен сообраќај.

(Калдрмисување на Камениот мост во Скопје)

Во 1932 година улиците биле и нивелирани.  Како основа за уредување на голем број улици бил направен формален булевар низ Циганското маало, со што  се намалила раздалеченоста помеѓу  маалото  и  центарот.

Посебен проблем претставувала хигиената на улиците кои биле полни со прав, кал и со добиточно ѓубре од запрежните коли и пајтоните кое  автомобилите го разнесувале низ градот. Освен електрификацијата, водоводот и канализацијата, според тогашните санитетски норми, главна задача во уредувањето на градот претставувале улиците кои  биле  слика на градот.