Писмени состави,семинарски...

Стале Попов и припаѓа на првата повоена генерација македонски писатели, а тоа што е прозен писател е податок кој, исто така, треба да се земе предвид при описот на неговата творечка постапка. Зошто го потенцираме сево ова? Затоа што секој познавач на нашата литература знае дека македонската литература има богато фолклорно наследство кое, како и во сите светски литератури, е силен поттикнувачки извор за оригинално, авторско творештво. Фолклорот секогаш е своевиден првичен импулс во периодите кога, во определена национална литература, авторската литература се издвојува, се разлачува од анонимноста на (божемното) колективно авторство. Во народната литература, секако, не можеме да направиме паралела со сите жанрови кои постојат во авторските опуси на една развиена национална литература.

Ги повикавме на помош овие аргументи поради тоа што Стале Попов со своите прозни дела (најголем број од нив се романи), во педесеттите години, во повоениот период, во македонската литература нема претходници, нема постари колеги во рамките на својата национална литература на чиешто творештво, во македонскиот јазик, жанровски би се надоврзал. Исто така, ни македонската народна литература не му дава такви можности, со оглед на жанрот кој во неа отсуствува (романот не постоел во народната литература).

Значи, кога зборуваме за творештвото на Стале Попов, поаѓајќи од овие предзнаења, ќе откриеме дека тој, со своите литературни афинитети бил свртен кон друго јазичните литератури и кон делата кои, достапни за него, можеле да му помогнат во изразувањето на неговите раскажувачки афинитети. Истовремено, во неговиот јазичен израз (што не е неважно за една жива проза), ќе ги пронајдеме благородните влијанија на народното богатство вцицано и со мајчиниот јазик, и со слушањето на богатото наследство на традицијата.

Местото на Стале Попов во историјата на македонската литература е веќе дефинирано. Тој, со својата реалистичка раскажувачка постапка го поттикна Димитар Митрев да го именува како „наш завојуван и освоен деветнаесетти век". Оваа дефиниција на Димитар Митрев треба да ни помогне да го сфатиме своевидниот процеп во нашата литература, да ни помогне да разбереме дека во повоениот период македонската литература содржи двојство: во неа паралелно се случуваат т.н. традиционални и модерни текови кои во другите литератури, поради поспокојниот живот, воопшто, се случувале последователно, континуирано. Кога ќе ја сфатиме оваа истовременост на различните литературни текови во нашата литература, ќе сфатиме дека таа различност, всушност, дозволува споредби на вредностите. Фактот дека нешто припаѓа на т.н. модерна постапка не го прави подобро од дело кое е напишано на т.н. класичен, традиционален (или традиционалистички) начин. Ако правиме таква „дискриминација" во нашата литература, дали би требало истото да го сториме и со реалистичките дела во рамките на светската литература, воопшто?

Бидејќи го предвидуваме одговорот на ова прашање, сметаме дека местото на Стале Попов во македонската литература е несомнено и дека неговото дело треба да се набљудува самостојно, автентично и во врска со она што претходно во македонската литература (не) постои, со она што тој лично го стори во македонската литература за првпат.

Овојпат зборуваме за Стале Попов по конкретен повод, по повод лектирното издание на неговиот роман Калеш Анѓа. (Ова дело, коко што ќе се види и подолу, многумина критичари го нарекуваат повест подразбирајќи под овој термин прозен текст кој според „големината", според квантитетот, се наоѓа меѓу романот и расказот. Но, со оглед на тоа дека во теоријата денес квантитаивниот принцип ја дели прозата на куса и долга, внатрешните, структурните белези на делото Калеш Анѓа го определуваат ова дело како роман).

За овој текст на Стале Попов, Миодраг Друговац го напишал следново: „Има дела што не претендираат на високо место во книжевната историја. Па, сепак, тие долго или трајно остануваат во неа: како меѓници, некогаш и како потсетници. Едно од таквите дела е, несомнено, и повеста Калеш Анѓа (1958). Ст. Попов нурнува длабоко во историјата, и како во тоа да постои извесен систем: да се разгрне минатото, да ни се покажат корените".

Во овој исказ на Друговац, за нас, особено е важно тоа што тој посочува на намерата да се покажат корените. Во литературните дела кои тоа го прават, природно се случува во нив да ја забележиме идеализацијата, па (под)разбирлива е топлината со која се опишува минатото од кое (на)родот, низ различни премрежија, втасал до сопствената сегашност. Тоа што ние го нарекуваме идеализација наминатото во Калеш Анѓа, Миодраг Друговац го дефинирал вака: „Има и романтика, но функционална. Кај другите писатели таа би се сметала за престап. Кај Ст. Попов, и кога е анахронизам, се сфаќа како мост во раскинатите континуитети на македонската литература".

Разликата помеѓу историскиот и литературниот текст се состои во тоа што историскиот текст (со сите субјективни слабости кои се должат на податокот дека и историчарите се луѓе) опишува настани кои се случиле, додека литературниот текст измислува настани кои се возможни, веројатни, кои би можеле да се случат. Овој однос на историјата и на литературата станува особено ва,ен при описот на литературни дела кои во својата фабула посочуваат на историски настани. Во случајот на романот Калеш Анѓа постои намера да се претстави турското ропство во Македонија (конкретно во родниот крај на писателот -Мариово), но, при тоа треба да се постави прашањето: како се користи историскиот податок во ова дело?

Стале Попов одбрал дозирани историски факти со кои ја обезбедува минималната (и доволната) историска рамка на настаните кои во својата фабула, неговиот раскажувач ги раскажува како животни случки на измислените (фикционални) ликови. Ликот на Анѓа, секој Македонец ќе го поврзе со Анѓа од народната песна во која таа одбива да се потурчи. Овој дијалог од народната песна овозможува убава парафраза во поширок прозен текст: одбивањето на Македонката да се потурчи што во песната може да предизвика и воопштен заклучок дека тоа било правило, во делото на Попов е посочено како доблесен исклучок. Анѓа е лик кој ги содржи,и исклучителните атрибути на реално постоечките живи личности со кои може да се гордее, всушност, секоја национална историја/литература. Херојскиот гест на Анѓа не го ставаме под прашање, но тоа што Стале Попов во својот текст поместил и ликови кои во слична позиција ја немале доблеста на Анѓа, ни кажува дека овој наш автор, и покрај сета идеализација на едниот аспект на своето дело, не ја одбегнал и другата страна на историјата, во која се одбележани и бројни потурчувања, оправдани со различни причини. (Стале Попов во Калеш Анѓа посочува на социјалната состојба како поттик за прифаќање на потурчувањето, на пример.)

Во секој случај, при читањето на овој текст, секој читател би требало да ги вклучи своите предзнаења за историскиот контекст во кој се поставени настаните кои ги опишува раскажувачот во Калеш Анѓа. И секогаш во свеста треба да се потенцира разликата меѓу литературното и историското, за да се осознае дека основната намера на еден литературен текст е да ја покаже можната, а не вистински случената случка. (Тоа го прават текстови кои и припаѓаат на историјата.) Можеби најцврстиот историски податок во Калеш Анѓа е Мариовската буна, но и таа литературно се надградува со ликовите од кои е исткаено ткивото на текстот на романот како уметност/измислица.

Топлината на раскажувањето на Стале Попов, онаа топлина со која тој ги пленува и возрасните и децата-читатели се согледува во монтажата со која неговите ликови кои фокусираат определен проблем (на пример - Анѓа и Анѓеле кои потурчувањето го претставуваат низ два аспекти еднакво важни при одродувањето, заборавањето на родот), ја претставуваат победата на доброто, на доблеста. Затоа, додека го читаме текстот, ние мошне убаво ги „фаќаме" оние места во кои авторот селектирал, типизирал, во кои контаминирал повеќе животни ситуации подредувајќи ги токму во оваа приказна за слободољубивите Мариовци.

Приказната на Калеш Анѓа е испреплетена од повеќе мотиви. Оној за близнаците (разделени и пронајдени) е испреплетен со бунтот на самосвесната македонска мома против потурчувањето (при што асоцијацијата на Цвета на Чернодрински се подразбира); мотивот на среќната брачна љубов е препознатлив за творештвото на Стале Попов, воопшто; мотивот на предавството е благородно искористен во приказната за задушената Мариовска буна и овој мотив Стале Попов успешно го контра-пунктира со оној за „добрите противници". Така, и покрај видливата идеализација со која изобилува текстот, оваа црта во третманот на ликовите го прави раскажувањето, всушност, објективно со тоа што ја истакнува идејата дека секоја од „страните" има свои добри и лоши претставници кои со таквите особини не му чинат на ниту еден бог.

Својата приказна во Калеш Анѓа Стале Попов можеби ја оптоварил со ликот кој ја претставува вистински постоечката историска личност на Мехмед-паша Соколовиќ. Но, истовремено, можеме да се согласиме дека тој прави интересна двој-ка со ликот на потурчениот Ангеле. Овој аспект на текстот можеме да го читаме на два начина: ликот на Мехмед-паша Соколовиќ, со речиси видливата граница по која следува раскажување што за миг заличува на историски текст, може да укаже и на свеста на авторот (Стале Попов) дека во својата литература свесно повторува мотиви кои во литературата веќе се обработувани (кај Иво Андриќ, на пример) - со што не му се одзема неговото право да го прави тоа на свој начин; но ликот на Мехмед-паша Соколовиќ е потребен и во структурата на романот како лик кој со сличната судбина ќе умее со добро срце да ја пресече правдата за другите. Стале Попов не го искриво-колчува со „идеализацијата" овој лик. Тој доследно остава Мех-мед-паша Соколовиќ да биде застапник на исламот, а можноста да го направи својот текст сентиментален и сладникав правилно ја одбегнал: „чудното" пронаоѓање на близнаците (среде Истанбул) навистина заличува на сказнолика епизода, но таквите случки се можни, тие се случуваат, иако поретко, и во животот. Важно е дека Стале Попов, еднаш разделените близнаци, не ги спојува во натамошниот, иден живот. Секој од нив останува во оној свет во кој живеел и претходно, и двајцата еднаш разделени продолжуваат да живеат еден без друг. Но, трогателна е средбата на сестрата и братот бидејќи без оглед на тоа што кај Анѓа никако не може да надвледее сестринската љубов над свеста дека при избликот на емоциите би требало да гушне Турчин, љубовта, сепак е безгранична и таа му го посакува доброто на саканиот, го посакува токму она што за саканиот е најдобро во рамките на новиот свет во кој живее.

Калеш Анѓа и возрасниот читател ја чита со детска раз-неженост поради вербата дека некаква правда, онаква каква најчесто се случува во сказните, сепак - постои.

Но, кога читаме еден од текстовите на Стале Попов, без оглед на раскажаната приказна, неминовно мораме да ги следиме внимателно - зборовите. Нивната живост е видлива во деловите на нараторот, но раскажувачкиот талент на Стале Попов е нај-видлив во дијалошките делови кои сочно го доловуваат животот.

Токму поради тоа скапоцено јазично богатство, секое читање на Стале Попов е долг кој со задоволство може да биде исполнет од секој Македонец.